جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار، تلاشی است برای نشان دادن این نکته که قرینه‌گراییِ مبتنی بر عقل‌گرایی حداکثری، در طول تاریخ فلسفه چه در حوزۀ معرفت‌شناسی و چه در حوزۀ اخلاق‌باور، سازوکار حقیقی شکل‌گیری ایمان به خدا را، به شکل مبالغه‌آمیزی تحت تأثیر قرار داده و در سایۀ نوعی جزم‌اندیشی، نقش عوامل دیگری مانند عواطف، امیال و به‌خصوص اراده را که در چارچوب فهم عرفی به شکل‌گیری ایمان در خداباوران منجر می‌شود، نادیده گرفته است. در میان متفکران معاصر، ویلیام جیمز و پلنتینگا تلاش کرده‌اند این رویکرد جزم‌گرایانه را تعدیل کرده و آن دسته از جنبه‌های عملی شکل‌گیری ایمان را که همواره از نظر دور مانده‌اند، احیا کنند. مهم‌ترین نقطۀ اشتراک در نظریه‌پردازی این دو، توجه به جنبه‌های عملی ایمان در چارچوب فهم عرفی و تأکید بر نقش مهم اراده در کنار عقل در شکل‌گیری ایمان است. به این ترتیب می‌توان نشان داد که آرای ویلیام جیمز و پلنتینگا مکمل یکدیگر در زمینۀ نحوۀ شکل‌گیری سازوکار ایمان به خداوند است.

مثال‌هایی شامل زنجیره‌های معلق بی‌نهایت یا زنجیره‌های بی‌نهایت، گاه برای دفاع از ضعف‌های برهان‌های جهان‌شناختی سنتی استفاده می‌شوند. در این مقاله دو تقریر از برهان جهان‌شناختی بررسی می‌شود، با این مدعا که چنین مثال‌هایی فقط در صورتی در خور توجه‌اند که فقط یکی از این تقریرها را بپذیریم؛ سپس استفاده از چنین مثال‌هایی را در این نوع مشخص از برهان جهان‌شناختی نقد می‌کنیم. نقد ما حول بحث از معنای سیستم بسته می‌چرخد و اینکه تبیین کامل چه معنایی دارد. بحث ما هیچ چیزی را درباره هویت بی‌نهایت مفروض نمی‌گیرد و بنابراین از بسیاری از بحث‌های معاصر که حول برهان جهان‌شناختی در جریان است فاصله می‌گیرد.

عاملیت الهی در فلسفه دین، به این مسأله می پردازد که خداوند فاعلیت خود را در جهان انسان و درجهان اجسام چگونه اعمال می کند. پوکینگ هورن برای پاسخ به این پرسش، روش خاص خود را دارد. رویکرد الهیاتی پوکینگ هورن تلفیقی از الهیات کلاسیک از یک طرف، و الهیات پویشی و الهیات گشوده از طرف دیگر است. او از طرفی معتقد است خدای الهیات کلاسیک بیش از اندازه دور از دسترس است و از طرف دیگر نگاه متافیزیکی و الهیات تفکر پویشی را هم نقد می کند. فیزیک جدید با موقعیت های نا متعینش که بر اساس نسبیت انیشتین، نظریه کوانتوم و نظریه آشوب تعریف می شود، نقطه ثقل نظریه پوکینگ هورن برای تبیین ساز و کار عاملیت خداوند است. جهت گیری خاص در قبال مسأله تکامل، وحدت دو جنبه ای و تشبیه رابطه خدا با جهان به رابطه ذهن با بدن، از دیگر مواردی است که در نظریه پردازی پوکینگ هورن درباره عاملیت خداوند در جهان مطرح شده است.

مقالۀ پيش‌رو مي‌کوشد دو نوع رويکرد پويشي را که در شيوه نظريه‌پردازي افلاطون به‌چشم مي‌خورد، از نظر بگذراند. نوع اول اين پويش، به‌عنوان برداشتي از مباحثه سقراط و پارمنيدس، کوششي است در اين جهت که شيوه پياده شدن ديالکتيک سقراط را که در آثار افلاطون ديده مي‌شود، در تعريف ايده‌ها و چگونگي ارتباط آن‌ها با اشياي محسوس نشان دهد. در هر مرحله پس از تولد تز، توانايي‌ها و بعد نقاط ضعف آن تز بررسي شده و براساس اين بررسي سنتز مربوطه شکل گرفته و بحث با همين ترتيب پيش مي‌رود. قدرت تفکر، استدلال، خلاقيت و نقض‌يابي به‌کار گرفته شده در اين مباحثه که باعث آغاز بحث و شاخ‌وبرگ يافتن آن مي‌شود، و جهت پنهاني که بحث را در چارچوب خود پيش مي‌برد، مي‌توان به عنوان پويشي در نظر گرفت که در روش افلاطون (تحت تعاليم سقراط) براي استخراج حقيقت از ذهن انسان خود را نشان مي‌دهد. رويکرد پويشي ديگري نيز از جنس فلسفه‌اي که امروزه به فلسفه پويشي شهرت دارد، در آثار افلاطون، به‌ويژه در نوع نگاه او به مثال خير، به چشم مي‌خورد که به نظر مي‌رسد در طول تاريخ فلسفه، از سوي انديشمندان به آن پرداخته نشده است.

این مقاله با تمرکز بر تقریر کوین دیوی(Kevin Davy) و مارک لیپلمن (Mark Lippelmann) از نسخه علی برهان جهان شناختی در سیستم های بسته فیزیکی ، می کوشد با در نظر گرفتن شرایط کامل بودن یک تبیین در سیستم های بسته فیزیکی و در نظر گرفتن جهان متشکل از پدیده های فیزیکی به عنوان یکی از این سیستم ها، و با در نظر گرفتن نسخه علی برهان جهان شناختی به عنوان برهانی که بر اساس این پدیده های فیزیکی ارائه شده است نشان دهد که این برهان از یک منظر خاص فیزیکی قابل اعمال بر این پدیده ها نیست و به این ترتیب محدوده ای که در آن، این برهان کارایی دارد تنگ تر می شود. برای نشان دادن این مشکل، از فرمول بندی این برهان و نیز از زنجیره های حمایت شده و زنجیره های معلق استفاده شده است. در کنار اشکالات مشهور فلسفی مغالطه ترکیب مفصل و تسلسل نامتناهی که در طول تاریخ فلسفه بر این برهان وارد شده اند، این اشکال از دریچه فیزیک مطرح شده است. در مقابل این برهان، برهان امکان و وجوب در فلسفه اسلامی مطرح شده است که اشکال فوق الذکر بر آن وارد نیست.

برخی از خداباوران مدعی‌اند لازم نیست به تهدیدی که شر طبیعی برای خداباوری ایجاد می‌کند پاسخ دهند. آنها دلیل کافی دارند که باور داشته باشند خدا هست و این دلیل موجب تضعیف هر نوع تهدیدی می‌شود که شر طبیعی برای خداباوری ایجاد می‌کند. توضیح‌دادن اینکه چطور خدا و شر طبیعی هر دو وجود دارند ضروری نیست. زیرا آنها از پیش می‌دانند که این هر دو وجود دارند. من استدلال خواهم کرد که حتی اعطای این دانش به خداباوران آنها را در موقعیت خوشایندی قرار نمی‌دهد. این استدلال خداباوران را در موقعیت بسیار ناخوشایندی قرار می‌دهد و آن اینکه جهان ما را خداوند طراحی نکرده است، بلکه بیشتر احتمال دارد نوعی شبیه‌سازی رایانه‌ای باشد. شر طبیعی تهدیدی جدی برای باور به وجود خدا ایجاد می‌کند. با این حال، برخی خداباوران مدعی‌اند نیازی نیست به این تهدید پاسخ دهند. آنها ادعا می‌کنند که دلیل کافی برای باور به اینکه خدا هست دارند؛ دلیلی که موجب تضعیف هر تهدیدی می‌شود که شر طبیعی برای خداباوری ایجاد می‌کند. آنها نیازی ندارند به اینکه نشان دهند چطور شر طبیعی و وجود خدا با یکدیگر سازگارند. زیرا از پیش می‌دانند که خدا وجود دارد (و اینکه شر طبیعی وجود دارد)، آنها معتقدند وجود خدا با شر طبیعی سازگار است. توضیح اینکه چطور این سازگاری ممکن است، از نظر آنها ضروری نیست. من استدلال خواهم کرد که حتی اعطای این دانش درباره وجود خدا به خداباوران که آنها مدعی داشتنش هستند، آنها را در موقعیت خوشایندی قرار نمی‌دهد. اگرچه این دانش از اعتقاد خداباورانه با موفقیت دفاع می‌کند، اما خداباور را در موقعیت بسیار ناخوشایندی قرار می‌دهد: اینکه جهان ما را خداوند طراحی نکرده، بلکه در عوض بسیار محتمل‌تر است که نوعی شبیه‌سازی رایانه‌ای باشد.

درک مغالطات و کشف آنها از میان یک متن از موضوعاتی است که آموزش آنها از طریق نظری و صرفاً ارائۀ تعریف، بسیار سخت و حتی نا ممکن به نظر می رسد. از نظر نگارنده در چنین مواردی روشی عملی باید در پیش گرفته شود و آنچه پیش روی است نمونه ای از این رویکرد برای آشنایی خواننده با انواع مغالطات و روش کشف آنهاست. به دلیل جذابیت مباحث مربوط به «تجربه دینی» به ویژه برای علاقه مندان به «فلسفۀ دین»، اثر عبدالکریم سروش با عنوان «کلام محمد» به عنوان متن مورد بررسی انتخاب، و اصل مقاله به دو بخش تقسیم شده است. در بخش اول سعی بر آن است که مغالطات هر بخش به طور جداگانه شناسایی و بررسی شوند و در بخش دوم مغالطاتی که در کل متن به عنوان یک استدلال یک پارچه به نظر می رسند مطرح می شوند.

در این اثر پژوهشی، تأثیر فلسفۀ تحلیلی بر فلسفۀ دین با بررسی نظرات برخی از مهمترین فلاسفۀ دین معاصر، نظیر بازیل میچل، آلوین پلنتینگا و ریچارد سویین برن مورد بررسی قرار گرفته است.در نتیجه از نظر نگارنده، فلسفۀ دین معاصر اساساً تحلیلی بوده و بر همین اساس می توان آن را "فلسفۀ تحلیلی دین" نامید. این رویکرد توسط فلاسفۀ دین قرن بیستم و در واکنش به فضای فکری الحادگرایانه یا دست کم لا ادری گرایانۀ قرن بیستم پایه گذاری شده است.چالش های عمده ای وجود داشته اند که تلاش برای پاسخ به آنها نقش جدی در پیدایش این رویکرد داشته است. این چالش ها عبارتند از : معناداری گزاره های دینی، معقولیت گزاره های دینی و صدق و کذب گزاره های دینی.برای پاسخ به این چالش ها فلسفۀ تحلیلی با مهمترین شاخه هایش مثل فلسفۀ زبان، متافیزیک تحلیلی، فلسفۀ اخلاق و معرفت شناسی به کمک فلسفۀ دین آمده است. با پیگیری روند مذکور می توان سه مسیر اصلی را در این رویکرد شناسایی کرد: مسیر ویتگنشتاینی، مسیر فلسفۀ دین آکسفورد و مسیر معرفت شناسی اصلاح شده.در نهایت با وجود برخی اعتراض ها به امکان و مطلوبیت این رویکرد، به کار گیری فلسفۀ تحلیلی در فلسفۀ دین کارآمدی خود را ثابت کرده است.

دیونوسیوس یکی از مهم ترین چهره های عرفان مسیحی است که بخش های مهمی از افکارش هنوز هم در عرفان، الهیات و فلسفه مسیحی جریان دارد. عقاید مسیحی و افکار نوافلاطونی به منزله دو منبع اصلی آراء وی بشمار میرود که البته در برخی موارد به جانب یکی و در برخی دیگر به جانب دیگری متمایل شده است. ازجمله موارد گرایش او به عقاید نوافلاطونی، می توان به آراء وی درباره تثلیث، خلقت و فرشته شناسی اشاره کرد. مهم ترین محورهای اندیشه وی را می توان، در ارائه ساختار سلسله مراتبی برای عالم، بررسی رابطه عقل و ایمان، اعتقاد به تمایز ظاهر و باطن کتاب مقدس و انواع کلام دانست. همچنین در طول تاریخ تعالیم مسیحی به تعالیم او در زمینه «سلوک عرفانی و اتحاد با حق» توجه بسیار شده است. نظریه سلسله مراتبی او در باب مراتب ملکوتی، مراتب ملکی و مراتب کلیسایی چنان اهمیتی دارد که برای او لقب «دانشمند سلسله مراتب» را به ارمغان آورده است. براساس این نظریه عالم دارای سلسله نظام مراتبی است. در نهایت تاکید بر الهیات سلبی نیز نقش او را در تاریخ تعالیم مسیحی پر رنگ تر می کند. تاثیر اندیشه های وی بر عالمان قرون وسطی، و نیز در طول تاریخ بر فلاسفه، شاعران و ادیبان بسیار مشهود و قابل پیگیری است.