جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فردریک چارلز کاپلستون در «تاریخ فلسفه (جلد دوم)» کاوشی استادانه از یکی از پرجنب‌و‌جوش‌ترین دوره‌های فکری در فلسفه غرب ارائه می‌دهد. این جلد، که بخشی از تاریخ جامع چند‌جلدی کاپلستون است، به دنیای غنی و پیچیده تفکر قرون وسطایی می‌پردازد و توسعه ایده‌های فلسفی را از دوران اولیه مسیحیت تا اواخر قرون وسطی دنبال می‌کند. کاپلستون با بررسی عمیق آگوستین قدیس، که با ترکیب الهیات مسیحی و فلسفه افلاطونی پایه‌های بسیاری از تفکرات قرون وسطایی را پایه‌گذاری کرد، آغاز می‌کند. تأملات عمیق آگوستین در‌مورد موضوعاتی مانند ماهیت خدا، مسئله شر و رابطه بین ایمان و عقل با جزئیات دقیق بررسی شده است. کاپلستون به‌طرز ماهرانه‌ای نشان می‌دهد که چگونه ایده‌های آگوستین نه‌تنها بر معاصران او تأثیر گذاشت، بلکه زمینه را برای تحولات فلسفی بعدی فراهم کرد. با پیشرفت کتاب، نویسندگان خوانندگان را از طریق مناظر پیچیده فلسفی که توسط متفکرانی مانند بوئتیوس، آنسلم و پیتر آبلارد شکل گرفته است راهنمایی می‌کند. بوئتیوس، با اثر مهم خود «تسلای فلسفه» شکاف بین دوران باستان کلاسیک و جهان قرون وسطی را پر می‌کند و بینش‌هایی را در‌مورد ماهیت خوشبختی و نقش مشیت الهی ارائه می‌دهد. آنسلم کانتربری، که به‌دلیل برهان هستی‌شناختی خود برای وجود خدا شهرت دارد، نمایانگر سنت مکتبی در‌حال رشدی است که به‌دنبال هماهنگ کردن عقل و ایمان بود. پیتر آبلارد با تأکید بر استدلال دیالکتیکی و پرسش‌های اخلاقی، روحیه‌ای انتقادی و تحلیلی را معرفی می‌کند که عمیقا بر مطالعات قرون وسطایی بعدی تأثیر می‌گذارد. مرکز این جلد از کتاب، شرح مفصل کاپلستون از ظهور مکتب است، روشی برای یادگیری که با استدلال دیالکتیکی دقیق مشخص می‌شود. او مشارکت‌های فیلسوفان مهم مکتبی، به‌ویژه توماس آکویناس و دونس اسکاتوس را بررسی می‌کند. آکویناس، که «الهیات فلسفی» او سنگ‌بنای الهیات کاتولیک است، به‌عنوان متفکری معرفی می‌شود که فلسفه ارسطویی را استادانه با دکترین مسیحی ادغام کرده و به طیف گسترده‌ای از مسائل متافیزیکی، اخلاقی و الهیاتی می‌پردازد. برخورد کاپلستون با آکویناس هم کامل و هم قابل‌دسترس است و تأثیر پایدار او بر تفکر غربی را برجسته می‌کند. این جلد با کاوشی از جان دانز اسکوتوس، فیلسوفی که بعدا با استدلال‌های ظریف و پیچیده‌اش لقب «دکتر سوبتیلیس» را برای او به ارمغان آورد، به اوج خود می‌رسد. کاپلستون سهم اسکوتوس در متافیزیک، به‌ویژه درک ظریف او از هستی و فردیت‌ و همچنین دیدگاه‌های پیچیده او درمورد ماهیت وجود خدا و محدودیت‌های دانش بشری را بررسی می‌کند. خروج اسکوتوس از برخی از موقعیت‌های کلیدی آکویناس، لحظه‌ای مهم در فلسفه قرون وسطی است و ماهیت پویا و در‌حال تکامل تفکر مکتبی را نشان می‌دهد. کتاب «تاریخ فلسفه (جلد دوم)» صرفا گزارشی زمانی از ایده‌های فلسفی نیست، بلکه تابلویی غنی است که تأثیر متقابل دین، عقل و فرهنگ را در طول دوره قرون وسطی نشان می‌دهد. روایت کاپلستون هم جذاب و هم آموزنده است و درک عمیقی از دستاوردهای فلسفی قرون وسطی در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. در پایان، «تاریخ فلسفه (جلد دوم)» فردریک کاپلستون یک راهنمای ضروری برای هر‌کسی است که به‌دنبال درک پیشرفت فلسفه قرون وسطی است. این جلد با مطالعات دقیق، پوشش جامع‌ و توضیح واضح خود، گواهی بر اهمیت ماندگار تفکر قرون وسطایی در تاریخ گسترده‌تر فلسفه است. چه دانشجوی فلسفه، چه یک مورخ یا صرفا یک خواننده کنجکاو باشید، کار کاپلستون سفری عمیق و پرارزش را به قلب زندگی فکری قرون وسطی ارائه می دهد.

کاپلستون، فیلسوف و کشیش یسوعی، با رویکردی دقیق و علمی به تحلیل و تفسیر فلسفه در دوره‌های مختلف تاریخی پرداخته و ارتباطات بین فیلسوفان و مکاتب مختلف را روشن کرده است. ویژگی‌های برجستهٔ این مجموعه عبارت‌اند از: تحلیل دقیق و جامع: کاپلستون با تحلیل عمیق فلسفه‌ها و فیلسوفان مختلف، به‌طور دقیق به بررسی مبانی، مسائل و راه‌حل‌های فلسفی هر دوره می‌پردازد. ساختار منظم: هر جلد از مجموعه به‌صورت مستقل به یک دورهٔ تاریخی خاص اختصاص دارد که امکان مطالعهٔ متمرکز و دقیق‌تر را فراهم می‌کند. رویکرد تطبیقی: کاپلستون تلاش کرده است تا تفاوت‌ها و شباهت‌های مکاتب فلسفی را به‌خوبی تبیین کند و تأثیرات متقابل آن‌ها را نشان دهد.

)از مجموعۀ ۹ جلدی)مجلد سوم از مجموعة «تاریخ فلسفه» نوشتة کاپلستون، به سیر اندیشة اروپا از قرن چهاردهم تا اوایل قرن هفدهم اختصاص دارد که دورة تجدید حیات علمی و ادبی اروپا (رنسانس) را دربرمی‌گیرد. سیر فلسفی در قرن چهاردهم، که به نوعی ادامة حیات اندیشه‌های قرن سیزدهمی است، با حرکت تازه‌ای گسترش یافت. یکی از مشخصه‌های قرن چهاردهم رشد علم و تفکر علمی و ترجمة آثار ریاضی‌دانان یونانی بود که راه را برای کشفیات گالیله و عرضة نظریه‌های تازة آلبرت کبیر و راجر بیکن و در نهایت برای تفکر علمی فرانسیس بیکن هموار ساخت. عصر نوزایی یا رنسانس یادآور دورانی است که دانش و ادبیات روم و یونانیان باستان از نو جان گرفت و نهضت آموزش رسمی آغاز شد، اختراع دستگاه چاپ موجب شد تا علم و معرفت در دسترس تودة مردم قرار گیرد؛ کشف سرزمین‌های تازه، افق دید آدمی را بسیار گسترده‌تر و کشفیات علمی موهبت بی‌پایانی برای بشریت فراهم ساخت. مجلد حاضر در ۲۴ فصل با موضوعاتی از این دست تنظیم شده است: بررسی اندیشه‌های دور اندوس و پتروس آورئولی؛ پژوهش دربارة زندگی و آثار و عقاید گوناگون ویلیام اوکام؛ شرح جنبش اوکامی همراه با بیان عقاید پیروان او؛ جنبش علمی با تاکید بر دانش طبیعی در قرن ۱۳ و ۱۴؛ بحث دربارة مارسیلیوس پادوئایی؛ شرح عرفان نظری و عقاید نمایندگان نامدار آن؛ احیای افلاطون‌گرایی و رنسانس ایتالیا؛ و ارسطوگرایی، رواق‌گرایی، شکاکیت و نقد منطق ارسطویی.

این کتاب به معرفی شخصیت‌های مطرح در قرون وسطای مسیحیت و نیز تبیین دیدگاه‌های الاهیاتی و فلسفی آن‌ها پرداخته است. این کتاب با دوره آغازین مسیحیت که به دوره آبا یا پدران کلیسا معروف است، آغاز می‌شود و به ترتیب تاریخی تا پایان قرن سیزدهم که شامل معرفی آرا و دیدگاه‌های دانز اسکوتوس است، ادامه می‌یابد. مؤلف در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته است، هدف از نگارش این اثر را صرفاً ارائه بیان کلیات یا مجموعه‌ای از برداشت‌های مختلف درباره فلسفه قرون وسطا نمی‌داند، بلکه می‌کوشد از سیر فلسفه قرون وسطا و دوره‌های مختلف آن شرح معقول و منسجمی به‌دست دهد. مروری بر کتاب تاریخ فلسفه 2 فلسفه قرون وسطا دورۀ تاریخ فلسفۀ که تألیف فردریک کاپلستون فیلسوف متأله و یکى از برجسته‌ترین مورخان فلسفه در عصر جدید است، از جامعترین و روشنترین کتب تاریخ فلسفه است که پس از انتشار با اقبال فیلسوفان و دوستداران و دانشجویان فلسفه و منتقدان روبرو شده است.تاریخ فلسفه اثر فردریک کاپلستون یکی از برجسته‌ترین آثار کلاسیک در زمینه تاریخ فلسفه‌است که در نه جلد به نگارش درآمده‌است. بیش از پنجاه سال از تألیف کتاب گرانقدر سیر حکمت در اروپاى شادروان محمد على فروغى مى‌گذرد. فروغى پس از ترجمۀ گفتار در روش دکارت متوجه شد که این رسالۀ عمیق در ایران درست فهمیده نمى‌شود و در واقع صرف ترجمه و ارائۀ مجرد افکار یک فیلسوف، اگر خوانندگان به پیوستگى آن با آراء قبلى و با سیر تطور بعدى و زمینۀ تاریخى آن آشنا نباشند، بى‌فایده است. او بدرستى دریافته بود که شناخت آراء فلسفى و فهم افکار واقعى هرفیلسوفى نخست در «تاریخ فلسفه» امکان‌پذیر است. نگرش تاریخى به فلسفه و عموما به تمام دستاوردهاى انسانى، در گذشته کمتر سابقه داشته است. قدما در واقع براى تاریخ فلسفه شأنى قائل نبودند و اصولا چندان توجهى به منشاء آراء فلسفى و تأثیر و تأثر و سیر و بسط تاریخى آن نداشتند. به گفتۀ امیل بریه: «مطالعۀ تاریخ فلسفه در مجموع سیر زمانى آن، با توجه به وحدت این سیر تطورى، امرى است که تقریبا تازگى دارد. این امر یکى از وجوه متعدد اعتقاد به ترقى روح انسانى است که در اواخر قرن هجدهم به ظهور رسید. در فلسفۀ تحصّلى اوگوست کنت به اعتبارى، و در فلسفۀ هگل به اعتبارى دیگر، سیر تاریخى فلسفه به عنوان لازم ذات فلسفه تلقى شد.» مى‌دانیم که هگل فلسفه را همان تاریخ فلسفه مى‌دانست؛ به عقیدۀ او، فلسفه را فقط باید در تاریخ فلسفه آموخت. با این اعتبار، اگر بخواهیم دست کم فلسفۀ جدید غرب را بشناسیم، و افکار ماهوى فلاسفۀ آن را بدانیم، ناگزیر از اتخاذ این دید تاریخى هستیم، دیدى که در تاریخ فلسفه منعکس است.

ذات‌گرایی جدید در تقابل با کلّ ضدّذات‌گرایی مابعدنیوتنی تا حال حاضر و روایت جدیدی از ذات‌گرایی قدیم است. جناب استاد مصباح یزدی، که در سنّت ذات‌گرایی قدیم قرار دارند، دارای دیدگاهی است که در توافق با ذات‌گرایی جدید است. طبق ذات‌گرایی جدید، حقایق دارای ذوات و خواص ذاتی حقیقی و اعتبارات دارای ذوات و خواص ذاتی اعتباری‌اند. ذوات و خواص ذاتی موضوعات تجربی از طریق تجربه، موضوعات عقلی از طریق عقل، و موضوعات اعتباری(اعم از اعتبارات تجربی و نقلی، و اعم از اعتبارات توصیفی و توصیه‌ای) از طریق اعتبارات غیردینی و دینی قابل اکتساب و شناسایی می‌باشند. طبق رویکردی که مصباح یزدی در باب روش و در باب علم دینی دارند، علوم تجربی و نیمه‌ی تجربی علوم اجتماعی و رفتاری به تبع تجربه، علوم عقلی محض به تبع عقل، علوم عقلی غیرمحض به تبع عقل و منابع عقلی دین، و علوم نقلی و نیمه‌ی نقلی علوم اجتماعی و رفتاری به تبع نقل و منابع نقلی دین قابل اکتساب می‌باشند. بر این اساس، رسالت دین بر تأیید برخی علوم، تهذیب برخی علوم، و تأسیس برخی دیگر است.

علم فیزیک سه مقطع پیشانیوتنی، نیوتنی، و نسبیّت و کوانتوم را پشت سر گذاشته است. هر مقطع دارای لوازم فکری فلسفی خاص به خود بوده است. فیزیک پیشانیوتنی به ذات‌گرایی قدیم و واقع‌گرایی خام و به فلسفه متقدمین و فلسفه اسلامی، فیزیک نیوتنی به ضدّذات‌گرایی و ضدّواقع‌گرایی و به غالب فلسفه‌های معاصری که در ایران رواج دارند، و فیزیک نسبیّت و کوانتوم به ذات‌گرایی و واقع‌گرایی جدیدی که عمدتاً در ایران ناشناخته است رهنمون شده‌اند. فلسفه اسلامی که در بستر فیزیک پیشانیوتنی به بار نشسته و به ذات‌گرایی قدیم و واقع‌گرایی خام رهنمون شده است با ظهور فیزیک نیوتنی و لوازم ضدّذات‌گرایانه و ضدّواقع‌گرایانه آن، توان پیشروی خود را از دست داد و دست بسته در کناری نظاره‌گر ماند. فلسفه اسلامی برای اینکه بازسازی گشته و امروزین شود به یاری جریان ذات‌گرایی و واقع‌گرایی جدید نیازمند است. فلسفه اسلامی با بازسازی خود می‌تواند، از منظری ذات‌گرایانه و واقع‌گرایانه، به بازسازی فلسفه عمومی، معرفت شناسی و فلسفه علم مبادرت ورزیده و به تبع آن‌ها در پیشبرد واقع‌بینانه سایر علوم و امور، و به تبع آن‌ها در حلّ و فصل واقع‌بینانه مسائل و مشکلات، سهم به سزائی داشته باشد.

علم در سه معنا به کار می‌رود: دانش، معرفت‌های متعدد به یک چیز و تک‌تک گزاره‌های علمی صادق‌. واقع‌گرایی معاصر که عمدتاً واقع‌گرایی تقریبی است، علم به هر سه معنا را در حال پیشرفت و تقریباً درست می‌داند. نگارنده این مقاله که مدعی بازسازی واقع‌گرایی قوی فلسفه اسلامی است، با فرق‌گذاری بین آنها، علم به دو معنای نخست را در حال پیشرفت و تقریباً درست، اما علم به معنای سوم را ثابت و مطلقاً درست می‌داند. واقع‌گرایی تقریبی با باور به خواص ذاتی (خواص واقعی) یک چیز و سختی و پیچیدگی دست‏یافتن به آنها به «تقرّب به حقیقت» چیزها و بنابراین به صدق تقریبی علم (گزاره‌های علمی صادق) باور دارد و علم به یک چیز را «استنتاج از راه بهترین تبیین» می‌داند. واقع‌گرایی مطلق و پیشرونده با پذیرش سختی و پیچیدگی دست‏یافتن به خواص ذاتی یک چیز و در عین حال با ادعای توانایی ما بر دست‏یافتن به آنها (بر اساس اینکه خواصی اساسی‌تر از خواص ذاتی نیست و با نظر به توفیقات علم و صنایع پیشرفته بر اساس کشف همان خواص) از ادعای «تقرّب به حقیقت» دوری کرده و گزاره‌های علمی صادق را در حدودی که صدق می‌کنند، مطلقاً صادق دانسته، علم به یک چیز را «استنتاج از راه تبیین درست» می‌داند. اشاره به واقع‌گرایی تقریبی مغرب‏زمین واقع‌گرایی مطلق فیلسوفان مسلمان و تفسیر آن به واقع‌گرایی مطلق و پیشرونده محور روش‌شناختی مقاله است.

در مابعدالطبیعه «ذات» نه به معنای «ماهیت»، بلکه به معنای «وجود» و «واقعیت» است. «ذات‌گرایی» به معنای «واقعیت‌گرایی» است. ذات‌گرایی قدیم، ضد ذات‌گرایی و ذات‌گرایی جدید سه جریان مابعدالطبیعی‌اند. در ذات‌گرایی قدیم «اشیا» دارای ذات و خواص ذاتی (واقعیت و خواص واقعی)اند. ذوات و خواص ذاتی صرف ذوات و خواص ذاتی جوهری‌اند و هرچند اجسام منفعل و نفس و عقل فعّال‌اند، درنهایت ایستا و ناپویایند. علم به اشیا علم به خواص ذاتی آنها از طریق برهان و بنابراین مطابق با واقع آنهاست. در ضد ذات‌گرایی اشیا نه دارای ذات و نه دارای خواص ذاتی‌اند؛ علم به آنها نه طبق واقع آنها بلکه طبق تعریف و قرارداد آنها و «بهترین تبیین از آنها» است. در ذات‌گرایی جدید، اشیا دارای ذوات و خواص ذاتی جوهری، رویدادی، فرایندی، رابطه‌ای و خاصیتی پویا هستند. آدمی نیز دارای همه این گونه ذوات و خواص ذاتی طبق واقع است و آنها ریشه اعتبار ذوات و خواص ذاتی طبق اعتبار در اعتبارات عامّ انسان‌هایند. علم به اشیا «بهترین تبیین از آنها نزد دوستداران این تبیین» است و «تقریباً صادق» و «تقریباً مطابق با واقع» است. ذات‌گرایی جدید مابعدالطبیعه جدیدی است. روایت جدیدی از ذات‌گرایی قدیم است. آن نیازمند شناسایی است و معرفت‌شناسی و روش‌شناسی آن نیازمند نقّادی و بازسازی است.

در «واقع‌گرایی شبکه‌ای» عالم هستی لایه لایه است. عوالم ماده، ذهن، مثال، عقل و الوهی با یکدیگر در تطابق‌ هستند. موجودات عالم ماده دارای وجودهای برتری در این عوالم‌اند. شناخت آنها همواره «پنجره‌ای» است. شناخت ذهن از چیزهایی که دارای ماهیت‌اند «واقع‌نما»، اما از چیزهایی که فاقد ماهیت‌اند «غیر واقع‌نما، وهمی، مجازی و شبح» است. ادراکات حسی، حضوری، حصولی بدیهی و حصولی نظری‌ای که مستقیماً به بدیهیات منتهی می‌شوند، ادراکاتی حقیقی‌اند. امّا ادراکات حصولی نظری‌ای که مستقیماً به بدیهیات منتهی نمی‌شوند، ادراکاتی مجازی و وهمی بوده و «شبحی» از واقعیت را نشان می‌دهند. دانش‌های مدوّن نیز براین‌اساس که علم حصولی نظری‌ای هستند که مستقیماً به بدیهیات منتهی نمی‌شوند و به زبان وابسته‌اند و همچنین از جمله شناخت‌های مفهومی و اعتباری به حساب می‌آیند، شبحی از واقعیت را نشان می‌دهند و به‌طورکلی واقع‌نما هستند؛ یعنی «شبیه به واقع» بوده و «نزدیک‌تر به واقع»اند. بنیاد خطاهای «واقع‌گرایی شبکه‌ای» در خلط بین شناخت عوالم و شناخت لایه‌های مختلف واقعیت‌های عالم ماده، در باور غلط به علم‌آور نبودن استقراء و تجربه و غفلت از استقراء مبتنی بر خواص ذاتی شیء، در باور به واقع‌نما بودن موجودات دارای ماهیت و واقع‌نما نبودن موجودات فاقد ماهیت و در وهمی و مجازی دانستن ادراکات وابسته به زبان و اعتبارات زبانی و مفهومی است.