جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ايمان حقيقتي است كه افزون بر شناخت، احساس و اراده انسان را نيز دربرميگيرد و بهمين دليل انديشمندان با تأكيد بر يكي از اين ساحتها، ديدگاههاي متفاوت شناخت‌گروانه، احساس‌گروانه و اراده‌گروانه ارائه نموده‌اند. نحوة پيوند ايمان با عمل نيز از مسائل كهن در باب ايمان است كه معركه‌يي از آراء گوناگون را در پي داشته است. در اين نوشتار با روش توصيفي ـ تحليلي، برداشت ملاصدرا در اين موضوع تبيين و تحليل ميگردد. غالباً ديدگاه ملاصدرا در باب ماهيت ايمان را يگانه‌انگاري ايمان و شناخت معرفي ميكنند اما از ديدگاه وي ايمان معرفتي قلبي است كه افزون بر شناخت، احساس و ارادة آدمي را نيز دربرميگيرد. تأكيد ملاصدرا بر نقش عشق مؤمنانه در ساحت احساس و نيز اخلاص ايماني در ساحت اراده، موجب گرديده تا بتوان تبيين قابل قبولي از نحوة پيوند ايمان و عمل در چارچوب انديشة وي، ارائه نمود. بدينسان، ايمان از طريق گسترة خود در ساحت احساس و اراده (عشق و اخلاص)، به عمل اخلاقي منجر ميشود و متقابلاً از همين دريچه‌ها، از آن تأثير ميپذيرد. بنابرين با وساطتِ ساحت احساس و اراده، ميان معرفت و فعل اخلاقي رابطه‌يي دو سويه برقرار ميشود؛ از سويي ايمان انجام فعل اخلاقي را تضمين ميكند و از سوي ديگر، انجام فعل اخلاقي باعث تقويت ايمان ميشود.

از نظر صدرالمتألهین، نفس انسان همچنان که در طول حیات مادّی از رهگذر حرکت جوهری رو به کمال می-رود، پس از مرگ نیز به سیر تکاملی خود ادامه داده و به مراتب بالاتر می رسد. این تکامل برای هریک از افراد بشر و به فراخور سعه وجودی آنها رخ می دهد و تا عالم آخرت ادامه می یابد. در این مقاله پس از بررسی و تبیین چگونگی تکامل مورد نظر با روش توصیفی و تحلیلی، این مسأله که پس از مفارقت روح از بدن و ورود به مرتبه تجرد از قوه و استعداد، تکامل چگونه می تواند موجّه باشد؟ مورد توجه ویژه قرار گرفته است. بنابراین برخی از دیدگاه ها در این باره مطرح شد که در این میان، تبیین ملاصدرا مبنی بر تکامل علمی، هرچند معقول تر می نماید؛ ولی نمی تواند تکامل در بالاترین مرتبه تجرد را موجه نماید. با وجود این، می توان در پرتو نگرش غایت گرایانه، یعنی نظریه شوق «نفوس به عالم عقول»، تبیین مناسب تری از راهکار ملاصدرا ارائه داد. این رهیافت بر این فرض استوار است که با تضعیف تعلقات و علایق نفسانی و شوق نفوس به عالم عقول، شرایط سیر تکاملی نفوس انسانی، بدون نیاز به وجود ماده و استعداد فراهم می گردد.

استفاده از انگاره‌ها برای تمثل بخشیدن به امور ذهنی و درونی در بسیاری از عرصه‌ها و ازجمله متون دینی پیشینه‌ای کهن دارد. در نهج‌البلاغه برای تبیین مسئله معناداری زندگی از انگاره‌های گوناگونی استفادهشده است که یکی از آن‌ها «زندگی به‌منزله سفر» است. در این مقاله پس از استقصای کامل موارد کاربرد واژه سفر و زندگی و نیز دیگر واژگان مرتبط با موضوع با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین این انگاره در ساحت‌های درونی آدمی یعنی شناخت، احساس و اراده پرداختهشده است. مؤلفه‌های شناختی انگاره سفر باورهایی مانند مبدأ، معاد، جایگاه انسان، ویژگی‌های مسیر، راهنمای سفر، مراحل و مقاطع سفر و موانع و دشواری‌های آن را در برمی‌گیرد. مراد از مؤلفه‌های عاطفی این انگاره احساس‌هایی مانند شوق، آرامش، امید، تعالی، کامیابی، اعتمادبه‌نفس، پویایی و ارزشمندی است و سرانجام، مؤلفه‌های ارادی معناداری مواردی مانند تعهد به سیر و آمادگی برای آن، زهد، فرصت‌جویی، بازگشت از انحراف، غلبه بر موانع و پایداری در حرکت را در برمی‌گیرد. امتیاز انگاره سفر بر دیگر انگاره‌های معناداری زندگی در دو عامل است: 1-قدرت بیشتر برای تمثل بخشیدن به ویژگی‌های معناداری زندگی و 2-شمول آن بر انگاره‌هایی مانند تجارت، کشتزار، مسابقهو کارزار که همگی ملازم با سفر منظور می‌شده‌اند.

بحث در مورد اخلاق دینی و اخلاق سکولار صورت‌های مختلفی دارد و پیشینه این بحث نیز قدمت طولانی دارد. در اخلاق دینی، ایمان حقیقی به مبدأ و معاد، التزام عملی به احکام دینی، ارزش‌های اخلاقی را تضمین می‌کند. اخلاق سکولار هم اخلاقی است که تنها بر اساس قوه ذهنی انسان چون خرد، منطق و شهود اخلاقی تعریف می شود. و عقل، خود بنیاد بشر و مرجع نهایی ارزش گذاری اخلاقی است. مقصود اصلی این پایان نامه، بررسی این دو نوع اخلاق با ابعاد مختلف آن و با محوریت دیدگاه و نظرات آقای فنایی است. سعی شده که با روش توصیفی و تحلیلی این دو نوع اخلاق را با وابستگی‌های متقابلی که با یکدیگر دارند را تبیین کرده و مورد ارزیابی قرار دهیم. عقلانیت، به عنوان وجه مشترک اخلاق دینی و غیردینی ارائه می‌گردد. و در نهایت تلاش شده که پارادوکس میان اخلاق را با نظریه ناظر آرمانی که دغدغه آقای فنایی است را مورد بررسی قرار داده و نقدهایی را نیزکه اخلاق سکولار وارد است را از طریقبیان صاحب نظران تحلیل نماییم.

لطفا برای مشاهده متن چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

دو مسئلۀ مرگ و معاد نقش انکار ناپذیری در تبیین معنا برای زندگی دارند. این مقاله با روشی تحلیلی‌تطبیقی، ضمن تحلیل مواضع ابن‌سینا و ابن‌عربی در این باره، مواضع وفاق و خلاف گفتار آنان را می‌کاود. در نگاه هر دو، زندگی این جهانی انسان بدون باور به معاد و جاودانگی و وصول به سعادت ابدی، نه هدفی معقول، نه ارزش چشمگیر و نه کارکرد قابل دفاعی دارد. گرچه هر دو بر مسائلی چون نگاه خوشبینانه به مرگ، وابستگی تام حیات پس از مرگ به زندگی این جهانی، باور به دو بعد جسمانی و روحانی معاد اتفاق نظر دارند، جدای از اینکه ابن‌سینا با روشی عقلی و ابن‌عربی با تلفیقی از دو روش شهود و نقل آیات و روایات مسئله را می‌کاوند، در مسائل دیگری چون نوع تلّقی از معاد جسمانی، تبیین تناسب دو نشئۀ وجودی انسان، بحث خلود و برخورد با مسئلۀ هراس از مرگ، با دو نگاه متفاوت از جانب این دو اندیشمند مواجهیم.

مسئلۀ «معنای زندگی» همواره در پس‌زمینۀ ذهن عموم انسان‌ها و پیش‌درآمد کار خواص آنان از فلاسفه و روانشناسان و علمای اخلاق بوده است. در این میان ابن‌سینا به‌عنوان فیلسوفی وجودی، با درک اهمیت مسئله، همواره در سراسر آثار خود می‌کوشد تا تبیین معقول و موجهی از معنای زندگی ارائه کند. از میان سه کاربرد اصلی لفظ «معنا» یعنی هدف، ارزش و کارکرد، تمرکز اصلی ابن‌سینا بر دستیابی به «هدف زندگی» است. در این مقاله بر آنیم تا با روش توصیفی، تحلیلی و مقایسه‌ای، این مسئله را در سه اثر داستانی «حیّ‌بن‌ یقظان، رسالةالطّیر و سلامان و ابسال» بررسی کنیم. در نگاه ابن‌سینا، شناخت معنای زندگی و دستیابی به غایت آن، راهی بس دشوار و مسیری پرمانع است. وی از آن موانع، گاه به اصدقاء سوء (در حی‌ّبن ‌یقظان) و گاه به دام و دانه و غل و زنجیر (در رسالة‌الطیر) و گاه به طنازان عشوه‌گر (در سلامان و ابسال) تعبیر می‌کند. ابن‌سینا تنها راه رهایی از این اوضاع ناگوار و دستیابی به هدف زندگی را در حرکت آگاهانه، مبارزه مستمر و نگاه دقیقی به دوردست‌های حیات بشری جست‌وجو می‌کند.

در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به تفسیر آیه امانت و بازتاب آن در حکمت متعالیه پرداخته می­شود. در این آیه از عرضه امانت الهی بر آسمان‌ها، زمین و کوه‌ها سخن می­رود و این که به جز انسان ظلوم و جهول هیچ موجودی آن را نپذیرفته­است. ملاصدرا این امانت را اشاره به وجود خاص آدمی و قابلیت او برای سیر در مراتب گوناگون هستی می­داند. در این زمینه او از تعبیرات فناء و بقاء، روح الهی، نور الهی و قلب ملکوتی برای اشاره به همین قابلیت وجودی و سیّالیّت وجودی استفاده می­نماید. از دیدگاه او امانت الهی همان مقام خلافت الهی و نمایندگی اسماء و تجلی صفات خداوندی است که در انسان کامل محقق می‌گردد. انبیای الهی و امامان مصادیق انسان کامل هستند و از همین روی از آنان به عنوان امین خداوند در زمین یاد شده و از امانت الهی نیز به ولایت تعبیر شده­است. بر اساس این تفسیر ظلوم و جهول بودن آدمی اشاره به ویژگی­های خاص وجود آدمی است که از توان لازم او برای انتقال و جا به جایی در مراتب واقعیت حکایت می­کند.

مراتب فعل الهی یکی از مهم ترین مباحثی است که تبیین کلامی و فلسفی آن با یکدیگر متفاوت است؛ از این رو در این نوشتار مراتب فعل الهی که عبارت است از: مشیّت،اراده، قدر، قضا، اذن، اجل و کتاب، که عمدتاً از کتاب های کلامی، فلسفی، تفسیری و روایی علّامه طباطبایی و آیت اللّه جوادی دو نماینده اندیشمند نوصدرائی، و شیخ مجتبی قزوینی و همچنین آیت اللّه ملکی میانجی دو چهره شاخص مدرسه خراسان است؛ توصیف، تحلیل و مورد بررسی تطبیقی و مقایسه قرار می‌گیرد؛ چرا که در زمان معاصرمی‌توان مدرسه کلامی خراسان یا مکتب تفکیک به مرکزیت مشهد و نوصدرائیان به مرکزیت قم را دو سر طیف کلامی در مذهب امامیّه به حساب آورد. در این مراتب از فعل الهی تفاوت دیدگاه وجود دارد که عمده علّت آن، تفاوت روش علمی است. مرحوم علّامه مشیّت و اراده را از صفات فعل و مغایر با علم الهی می‌داند و در مقابل آیت اللّه جوادی پس از تقسیم مشیّت و اراده، به دو قسم فعلی و ذاتی، منظور از اراده فعلی خداوند را همان تحقق مراد می‌داند که صفت فعل خداست و قائل است اراده ذاتی خداوند واقعیت وجودی ممتاز از علم ذاتی ندارد و مصداقاً عین ذات خداوند است. از سوی دیگر شیخ مجتبی قزوینی و آیت اللّه ملکی نیز با پیگیری روش اجتهاد متن محور با مراجعه به آیات و روایات مشیّت و اراده خدا را امری حادث و مغایر با علم الهی و از صفات فعل می‌دانند. در مورد قضا و قدر علّامه بر این باور است که قضای الهی همان صورت های علمی لازمه ذات واجب بوده و اندازه هایی که به اعتبار همان صورت های علمی به موجودات مادی ملحق می‌شود قدر الهی است. آیت اللّه جوادی نیز قضا و قدر الهی را عین علم خدا می‌دانند. ولی در مقابل شیخ مجتبی قزوینی و آیت اللّه ملکی قضا و قدر را دو مرتبه از مراتب تعیّن علمی فعل الهی بر می‌شمرند. و در پایان در مورد اذن، اجل و کتاب، دیگر مراتب فعل الهی علّامه و آیت اللّه جوادی بر باور ورود این سه مرتبه در علم خداوند بوده ولی دو اندیشمند مدرسه کلامی خراسان این مراتب را نیز از مراتب تعیّن علمی فعل الهی می دانند.