جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: ابى العباس احمد بن محمد بن ابى ربیع، در آستانه فروپاشى خلافت عباسى در بغداد، در حالى که در فقه سیاسى اهل سنت در مقوله فرمانروایى و شالوده های حاکمیت، اساس نگرش بر زعامت مسلمانان و نظام سیاسى بود، با عدول از این مبانى و با رویکردى عقلانى و فلسفى، همراه با روش و نگرش اندرز سیاسى، اثرى به نام سلوک المالک فى تدبیرالممالک پدید آورد. این اثر، که در فصل چهارم آن به بیان اقسام سیاسات پرداخته شده است، از میان آثار مربوط به تاریخ اندیشه سیاسى در اسلام، در شیوه بررسى موضوع سیاست و مملکت دارى و ارکان قدرت، وظایف فرمان روا در نظام سیاسى، در سنجش با غالب آثارى که درباره این موضوع بحث کرده اند، اثری متفاوت به شمار می آید. مقاله حاضر، جستارى است توصیفى-تحلیلى درباره مبانى و ارکان اندیشه سیاسى ابن ابى ربیع، همراه با مقدمه اى در خصوص بنیان های تعلقات کلامى و مذهبى نویسنده.

در 29 شوال ه.ق 1228(25اکتبر1813م)در پى ده سال دفاع ایران علیه هجوم قواى روسیه به قفقاز، موافقت نامه اى میان میرزاابوالحسن خان ایلچى و ژنرال روتیشچوف به امضا رسید که از آن زمان تاکنون در آثار محققان و نویسندگان تاریخ معاصر ایران همواره، بى هیچ تردیدى به عنوان عهدنامه اى قطعى میان ایران و روسیه معرفى شده است؛ در صورتی که دست آورد این پژوهش، که با روش تحلیلی و مطابقتی از منابع درجه ی اوّل انجام گرفته، حاکی از آن است که، به رغم باور ریشه دار فوق الذّکر نزد محققان و نویسندگان، موافقت نامه ی گلستان، از منظرمقامات قاجارى آن روزگار، چه فتحعلى شاه و چه عباس میرزا، موافقت نامه اى براى متارکه ی جنگ میان ایران و روسیه بود، نه عهدنامه اى قطعى.

برخی از مباحثی که مدت هاست به عنوان اصولی بدیهی در مکتب شیخی معرفی می گردند، در اصل مباحثی فراگیر در اندیشه تمام شیخی ها نیستند، بلکه تنها متعلق به اندیشه یکی از شاخه های مکتب شیخی، یعنی شاخه کرمان اند که، چون به حق پرکارترین شاخه شیخی ها بوده اند، اکثر محققان از طریق آثار ایشان با دیدگاه های فکری شیخیه آشنا شده و متعاقبا تمامی آن دیدگاه ها را اصیل تصور نموده اند. در صورتی که حقیقت چنین نیست و تعالیمی چون اصل معرفت به رکن رابع، نظریه ناطق واحد، و حتی اصول دین چهارگانه، تنها اختصاص به دیدگاه شاخه کرمان دارد، و چه در آثار و عقاید مشایخ اولیه مکتب شیخی (یعنی شیخ احمد احسایی و سید کاظم رشتی) و چه در نزد سایر شاخه های مکتب شیخی، چون شیخیه تبریز و شیخیه عتبات و احقاقی های اسکویی، محلی از اعراب ندارند.پرسش های اصلی ای که در این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی سعی در یافتن پاسخی مناسب برای آن ها داریم، و ابهام هایی که در صدد رفع شان هستیم، به شرح زیرند:اول آن که، نظریه ناطق واحد در اندیشه شیخیه کرمان چیست، و آیا این نظریه که به ادعای حاج محمد خان کرمانی (واضع و شارح آن) از دل اصل معرفت به رکن رابع بیرون آمده است، در اندیشه ها و تعالیم مشایخ اولیه شیخیه و همچنین در اندیشه حاج محمد کریم خان کرمانی (واضع اصل معرفت به رکن رابع)، بوده است یا خیر؟دیگر آن که، آیا مشایخ اولیه شیخیه، اعتقادی به اصول دین و مذهب چهارگانه داشته و بنیان گذار تغییرات در اصول دین و مذهب شیعه امامیه بوده اند، یا این که در این مبحث نیز، همچون مبحث اصل معرفت به رکن رابع، پای ذهن خلاق سرسلسله مشایخ شیخیه کرمان در میان بوده و بار دیگر منویات حاج محمد کریم خان، به اشتباه، دیدگاه تمامی شیخی ها به حساب آمده است؟

اسلام سیاسی‌ترین آئین توحیدی است . شرط عملی شدن بسیاری از احکام آن وجود دولتی دینی است . اولین شکاف عمیق در جهان اسلام بر سر جانشینی پیامبر رخ داد و منجر به تمایز عقیده‌ای شد که پیروان آن مهمترین رکن آن را امامت می‌دانند. در فلسفه سیاسی شیعیان، امام جانشین یامبر در همه شوون مربوط به وی جز نبوت خاصه است . شرط احراز منصب امامت ، منصوص و معصوم بودن و اعلمیت است . از شیعیان این شرط را تنها 12 امام شیعه‌دار هستند. در دوران حضور ائمه، آنان خود علیرغم مبسوط الیه نبودن-تنظیم حیات سیاسی شیعیان را بر عهده داشتند. سختگیری و فشار فراوان خلفا منجر به غایب شدن دوازدهمین امام گردیده اما پیش از آن امام مهدی (ع) علما را به عنوان جانشینان خود در حوادث واقعه برگزیر. بحران ناشی از غیبت امام زمان (ع) و نامعلوم بودن زمان ظهور او و شرایط پدیده آمده ناشی از حکومت یافتن آل‌بویه شیعی مذهب ، فرصتی را پدید آورد تا علمای شیعه بتوانند نظریه امامت را تدوین کنند. آنان در این مرحله همچنان بر لزوم بدست‌گیری امر حکومت تنها امام معصوم و نامشروع بودن هر حکومتی غیر از آن تاکید کردند. تحت تاثیر و نفوذ و غلبه جریان عقل‌گر در محافل شیعی و مواجه با واقعیت موجود-سلطان جائز و نامشروع-و فقدان امام معصوم، فقهای شیعه جواز همکاری محدودی را با این نوع حکومت ، در جهت حفظ حقوق و منابع جامعه شیعی، صادر کردند. آنان با تفسیر روایات ، امور مربوط به وظایف دینی امام در تبیین و تفسیر شریعت را به خود اختصاص دادند. گر چه برخی از آنان قائل به آن بودند که فقیه، در صورت توانایی می‌تواند بخشی از وظایف مربوط به امامت را برعهده گیرد لیکن این تفویض به اندازه‌ای نبود که بتواند نیازهای جامعه شیعیان را برآورده سازد. علمای شیعه با محصور دانستن صلاحیت رهبری و حکومت جامعه به امام معصوم و نیز نامشروع دانستن هر حکومتی در دوران غیبت امام و عدم ارائه تئوریی مبنی بر کسب قدرت از سوی خود آنان عملا این سوال را که متوالی اداره امور سیاسی و حکومتی شیعیان در زمان فقدان امام معصوم کیست ؟ بی‌پاسخ نهادند.

در تاریخ اسلام میان اصطلاح های خلافت، امامت و سلطنت هیچ وحدتی وجود ندارد و این خلط معنایی صرفا لفظی و لغوی نبوده، بلکه حاصل تحولاتی تاثیرگذار در تاریخ اندیشۀ اسلامی بوده است. اصطلاح «خلیفه»، به تفاوت، عنوانى برای تمام زمامداران یا خلافت نبوى در زعامت سیاسى مسلمانان و جانشینى خلیفه رسول الله، یا منصبى شرعى و نه عرفى به تمام خلفاى راشدین، امویان و عباسیان نیز به کار برده می شد. دربارۀ «امامت» باید گفت متکلمان اهل سنت که به وضوح شاهد فساد دستگاه خلافت بودند و میان خلفاى راشدین با خلفاى اموی و عباسی تفاوتى ماهوى مى یافتند، به دلیل تداعى فساد خلفاى وقت، مایل نبودند اصطلاح امامت را که بر خلفاى زمانه آنان نیز اطلاق مى شد، مورد استفاده قرار دهند. همچنین در این نوشتار نشان داده می شود که تلاش براى آسمانى کردن سلطنت اسلامى و کوشش براى استحاله امامت و خلافت نبوى از سوى عوامل اموى و راویان آن دوره، در ادوار بعدى نیز ادامه یافت و در دورۀ عباسیان، فرمانروایان این خاندان نیز خود را خلیفه خداوند و حاکم الهى در روى زمین توصیف کردند. در واقع، با ابهام و خلل در اصول سیاست نبوى و سیاست خلفاى اولیه با نظام استیلایى و فرمانروایى سلطنتى، سنت هاى نبوى و اصول سیاست قرآنی مغفول ماند و سلطنت از این وضعیت بهره را کافى برد. با تبدیل خلافت به سلطنت، مصادیق نظریه امامت، به خلفاى اولیه محدود شد.

عصر محنت قرآن را به فاصله زمانی سال 218 تا سال 232 گویند که معتزله در آن ایام در دربار خلفای عباسی نفوذ داشتند و از این طریق آنان را برآن داشتند که مردم را درباره اعتقاد به حدوث یا قدم قرآن امتحان کنند و کسانی را به قدم قرآن قائل اند، از آن عقیده بازدارند یا به مجازات برسانند. مطالب آن در دو بخش با این مباحث آمده است: بخش اول، زمینه های تاریخی: نگاهی به دگرگونی های فکری و اعتقادی در جهان اسلام، معتزله؛ بخش دوم، عصر محنت قرآن: تسلط معتزله بر دستگاه خلافت، قرآن و مجادلات کلامی، محنت، خلفای عباسی و جریان محنت، جریان مقاومت.

این رساله به منظور تعیین میزان اعتبار اجتماعی و روشن ساختن نحوه زندگی مؤمنین مانوی و هواداران کیش مزدکی در سه سده آغازین هجری و تشخیص تغییر و تحولات در اصول اولیه دینی آنان و بیان نوع تأثیر پذیری گروههای مذهبی و متفکران مسلمان از مطالعه آثار و ارتباط و مجادله با اقلیت های مذکور تدوین یافته است. برخی از عناوین اصلی دو بخش این رساله عبارت اند از: وقوع انشعابهای گوناگون بین مانویان در عصر خلافت اموی، تعقیب مؤمنین مانوی در زمان خلافت عباسیان و سرنوشت آنان، تماس پیشوایان معتزله با مانویان معرفی خصلتهای دینی و اجتماعی مزدکیان و ارتباط آنان با غلاة.

در ایران عصر قاجار، بخشی از گروه مستخدمان و نوکران را که در خانه ثروتمندان به وفور یافت می شدند، کنیزان، غلامان و خواجگان تشکیل می دادند. بردگان سیاه، آفریقایی بودند و خرید و فروش آنها از طریق خلیج فارس صورت می گرفت و سفیدها که از قومیتهای مختلف بودند، ـ از راه تجارت و خرید و فروش و یا اسارت در جنگها و تهاجمات ناگهانی تامین می شدند. غالبا رفتاری که با این طبقه می شد، مورد قبول همگان بود و در جامعه پذیرفته شده بود. کنیزان یا به عنوان زن صیغه ای و یا دایمی وارد حرمسراها می شدند و یا در خدمت زنان بزرگان، به کارهای خانگی می پرداختند. غلامان نیز در زمینه های مختلف نظامی، خدمات خانگی، نگهبانی، کشاورزی و آبیاری، ماهیگیری و غواصی (در جنوب) به کار گرفته می شدند و درصورت داشتن توانایی و کاردانی به مناصب بالای اداری و نظامی نیز دست می یافتند.این تحقیق در پی بررسی وضعیت بردگان (کنیزان، غلامان و خواجگان) در عصر قاجار است که در چند مبحث مراکز تامین، جمعیت، موارد کاربرد و استفاده و طرز رفتار با بردگان، به این موضوع پرداخته شده است.