جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث بسیار مهم، جذاب، و دشوار کلام جدید و نیز فلسفۀ دین، مسألۀ ارتباط علم و دین است. این مسأله ماهیتی میان رشته‌ای دارد و برای حل آن باید داده‌ها و اطلاعاتی از بسیاری از دانش-ها را در نظر گرفت. شاید بتوان شروع برخورد علم و دین را از داستان گالیله و نظریۀ خورشید مرکزی که در مقابل نظریۀ زمین مرکزی قرار گرفت، دانست. اما می‌توان بسیاری از منازعاتی را که در طول قرون بعد میان دین و علم درگرفت نزاع بر سر حد و مرز؛ یعنی اختلاف نظر دربارۀ قلمرو واقعی علم و دین تلقی کرد. به عنوان مثال، بحث دربارۀ خلقت و تکامل بیش از صد سال، یکی از داغترین منازعات در این عرصه بوده است. و یا نظریۀ روانکاوی فرویدی مدعی است که زندگی دینی در آرزو اندیشی و سرکوب امیال ریشه دارد و با طرح این ادعا مشروعیت و حقانیت این نحوه از زندگی را در معرض تردید قرار می‌دهد. نظریۀ نسبیت انیشتین تلقی ما را از فضا، زمان و علیت اساساً تغییر می‌دهد و به این ترتیب ما را وا می‌دارد که در خصوص نحوۀ ارتباط خداوند با جهان مجدداً تأمل کنیم. به نظر می‌رسد که پیشرفتهای تکنولوژیک در عرصۀ کامپیوتر و هوش مصنوعی شأن و منزلت منحصر به فرد انسان هوشمند را به مخاطره می‌افکند. و اکتشافی که در مورد مولکولهای DNA صورت گرفته عنقریب است که راز حیات را در اختیار دانشمندان قرار دهد بنابراین حل شایستۀ این قبیل منازعات منوط به آن است که از رابطۀ میان کار و بار علم و دین درکی درست و جامع حاصل کنیم. ارائه تفاسیر گوناگون از علم جدید و پیدایش برداشت‌های جدید از دین و متون دینی یکی از دستاوردهای مهم این بحث بوده است. این پرسش مهم در این زمینه مطرح شد که علم را تا کجا می-توان پذیرفت و دین را تا کجا می‌توان تأویل کرد؟ آیا علم محدودیتهای مرزی دارد ویا بستر آن به-گونه‌ای وسیع است که توانسته پاسخگوی تمام سؤالات اساسی بشر بوده باشد؟ در تحقیق حاضر به دیدگاه محمد تقي جعفری يكي از انديشمندان معاصر در رابطۀ میان علم و دین خواهیم پرداخت و این مسئله را بررسی خواهیم کرد که علامه از بین نظرات مختلف در باب رابطۀ علم و دین کدام نظر را برمی‌گزیند؟ آیا دقیقاً به همان دیدگاه برگزیده قائل است یا تنها شباهتهایی با آن دیدگاه خواهد داشت؟ آیا علامه می‌تواند پاسخ‌گوی همۀ چالش‌های نظر برگزیده باشد؟ بدین جهت بهتر دانستیم تا ابتدا نگاهی به پیشینۀ مسئلۀ علم و دین داشته و سپس دیدگاههای متفاوت را با عنوان انواع رویارویی‌ها مطرح کنیم. سپس در بخشی مجزا به رابطۀ علم و دین از نگاه جعفري خواهیم پرداخت در پایان به این نتیجه خواهیم رسید که علامه به رابطۀ همگرایی بین علم و دین قائل هستند که البته در ابتدا با تعریف صحیح از علم و دین بشر را به شناخت صحیح این دو تشویق می‌کند سپس با اشاره به محدودیت‌های علم به اثبات تعاون بین علم و دین می‌پردازد. دروهلۀ دوم با اشاره به حیات معقول؛ به عنوان حیات حقیقی انسان، اذعان دارد که علم و دین و فلسفه (به معنای حکمت) از ارکان اساسی حیات معقول بوده و یک انسان برای رسیدن به حیات معقول باید این سه رکن را در خود داشته و با همگرایی و تعاون آنها در خود به حیات معقول که همان حیات طیبۀ ذکر شده در قرآن است نائل شود.

دیدگاه برتراند راسل در زمینه‌ی دین بیشتر جنبه‌ی الحادی داشته و مهمترین اصل دین یعنی وجود خداوند را نفی می‌کند و علامه جعفری به نقد افکار و اندیشه‌ی راسل در این زمینه می‌پردازد. علاوه‌بر بیان دیدگاه این دو متفکر درباره‌ی دین، به مباحث مربوط به دین‌پژوهی نیز پرداخته شده است، که شامل: براهین اثبات وجود خداوند، رابطه‌ی علم و دین، جاودانگی روح و جبر و اختیار می-باشد.پژوهشهای برتراند راسل درباره‌ی دین مبتنی بر فلسفه‌ی شکاکیت و الحاد می‌باشد و تحقیقات علامه جعفری از فلسفه‌ی الهی الهام گرفته است.

رويكرداستاد جعفري به قلمرو دين رويكردي حداكثري است.ايشان به دلايل زير معتقداند دين و فقه اسلام مي تواند به تمامي نيازهاي مادي و معنوي بشر پاسخ مناسب بدهد:1-حيات معقول؛اين نوع حيات بعنوان حيات حقيقي واصيل انسانطبق تعريف (تلاشي آگاهانه به رهبري شخصيت انساني در مسير قرار گرفتن در جاذبه كمال مطلق)بر اعتقاد به كمال مطلق يعني خداوند منطبق است.واين يعني بدون حضور دين وپيروي از دستورات الهي در تمام امور زندگي حيات واقعي وحقيقي انسان محققنمي شود.در غير اين صورت انسان در حيات طبيعي كه بين او و حيوان مشترك است دست و پا مي زند.2-كمال فقه وبالتبع آن كمال دين؛دين كامل است.لازمه كمال دين اين است كه به همه نيازهاي مادي و معنوي انسان در جريان ارتباطات چهارگانه ودر دو حوزه«چنان كه هست »و«چنان كه بايد » پاسخ دهد.بنابراين دين حداكثري است. استاد جوادي آملي هم در بحث قلمرو دين وكاركرد آن معتقد به ديدگاه حداكثري مي باشند.دلايل ايشان براي اختيار اين رويكرد عبارتنداز:1-آياتي از قبيل آيه201 سوره بقره«ربنا آتنا في الدنيا حسنه و في لاخره الحسنه»وروايات گوناگوني ثابت مي كنند دين با وجودنظارتش بر آخرت وجنبه ابديت انسان به ابعاد گوناگون زندگي او در دنيا نيز نظر دارد.به عبارت ديگر دين اسلام به دليل تاييدات درون ديني وادعاي خود دين كامل است و ميان كمال دين وپاسخگو بودن به تمامي نيازهاي بشري ملازمه است .بنابراين دين حداكثري است.2-عقلانسان چون محدود و خطا پذير است نمي تواند تمام نيازهاي مادي و معنوي و تمام نواقص فردي و جمعي خويش را بر طرف كند.لذا خداوند طبق حكمت خود بايد براي تمامي ابعاد زندگي بشر از طريق ارسال رسل برنامه بفرستد.واين يعني دين بايدكامل باشد وتمام جنبه هاي زندگي انسان را درچهارچوب ارتباطش با خويشتن ،با خدا، با جهان هستي و با همنوعان در بر گيرد.

پژوهش حاضر تلاشی است برای تبیین ماهیت انسانی که معمای اعصار و قرون بوده و هست . چراکه شکوفایی معرفت و تأمل در اسرار به ودیعه نهاده شده در وجود او مهمترین رسالت قرآن کریم و انبیاء الهیمی باشد . سرشار بودن وجود آدمی از استعدادهای بالقوه زمینه ی صعود و سقوط او را حتمی می سازد . علامه جعفری و آیت الله جوادی آملی صاحب نظرانی هستند که انسان شناسی انسان را راهگشای خدا شناسی او دانسته و معتقدند آدمی با حذف موانع و ایجاد هماهنگی بین «انسان آن چنان که هست » و «انسان آن چنان که باید » می تواند زمینه ی تحقق حیات طیبه و انسانی را فراهم سازد . پژوهش حاضر پاسخ به این پرسش است که این دو متفکر در خصوص ماهیت انسان و حیات طیبه چگونه می اندیشند و چه راهکارهای تربیتی را می توان بر اساس اندیشه هایشان ارائه نمود . این دو متفکر دین را عامل معنادار شدن زندگی بشر می دانند و معتقدند شخصیت انسانی با بر خورداری از مدیریت آگاهانه و آزادی تصعید شده در اختیار ، در جریان زندگی می تواند به کمالات عالیه ارتقاء یافته و خود خواهی ها و آشفتگی هایش را در شئون زندگی نیز تعدیل نماید . تحقق این حیات از منظر علامه جعفری در همین زندگی طبیعی با رعایت اصول و ویژگی ها و مولفه های آن امکان پذیر می باشد و آن را حیات معقول می خواند . اما از دیدگاه آیت الله جوادی آملی طیب بودن محصول طبیعت نیست و امری فرا طبیعی است که آن را حیات متألهانه خوانده و به بیان شاخصه های آن می پردازد . بر اساس دیدگاه این دو متفکر برخی از راهکارهای تربیتی پیشنهادی برای تحقق حیات طیبه عبارتند از : پرورش فطرت و روح حقیقت جو ، تعدیل احساسات خام ، پرورش خیرخواهی ، تصعید احساسات بر اساس عقل سلیم ، هماهنگی بین عقل و دین ، مراقبت اخلاقی از خود وخانواده ، توجه به کرامت ذاتی که محدودیت سنی و نوعی ندارد ، محوریت محبت و تواضع در حیات انسانی .

اخلاق و سیاست در دیدگاه علامه جعفری دو حوزه مرتبط با یکدیگرند. از دید علامه این دو ضلع انسان‌شناسی اسلامی که مبتنی بر حیات تکاملی‌اند و پیوند آن دو در حکمت نظری نه تنها ممکن است بلکه اساساً این پیوند از منظر حیات وحیانی ضروری بوده و تنها راه سعادت بشر است و این تألیف و ترکیب نیازمند وجود یک الگوی عملی است که علامه آن را در نهج‌البلاغهو در سیره و گفتار و عمل علی (ع) یافته است.

علامه محمدتقی جعفری به عنوان متفکری که عنایت ویژه به مباحث انسان‌شناسی دارد، مباحث مهمی در باب نفس از زوایای گوناگون مطرح کرده است. او با تمایز نهادن میان اصطلاحات گوناگونی که در مورد نفس به‌کار می‌رود، مطالب بسیاری را در باب عدم شناسایی روح و علل آن، معنای تجرّد، تمایز روح از بدن، پیدایش نفس و دلایل تجرّدآن و ده‌ها مسئلۀ دیگر مطرح کرده است. از نظر او شناسایی ویژگی‌های روح یا «من» از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ زیرا تمایزات انسان را از دیگر موجودات عالم نشان می‌دهد. تفسیر دو سطح مجاور طبیعت و ماورای طبیعت نفس که نخستین‌بار ابن سینا مطرح کرد، از جمله بحث‌های دقیق اوست. از نظر او در بحث از نفس باید به کارکردهای مغز و ارتباط این دو با یک‌دیگر نیز توجه داشت. ثبات و تحول و مراتب نفس از دیگر مباحث دقیقی است که وی با تحلیل آنها نگاه خاصی را به انسان ارائه می‌دهد. در این مقاله به دیدگاه‌های علامه جعفری در باب نفس و ابعاد و مراتب آن پرداخته می‌شود.

ابوزید در سال‌های آخر حیات خود دیدگاه جدیدی دربارۀ وحی و قرآن ارائه داد. وی دیگر قرآن را کلام خدا نمی‌داند، بلکه آن را کلامِ خطاپذیر پیامبر می‌داند که پاسخ‌های متناسبی به پرسش‌های مردمان آن عصر تلقی می‌شود. از نظر ابوزید قرآن حاصل گفت‌وگوهای پیامبر در مواجهه با اعراب و در واقع، روایت است، آن‌هم روایتی که راوی آن را بازپرداخته و تفسیر کرده است. قرآن نه چونان متنِ واحد و منسجم، بلکه مجموعه‌ای از گفتارها به‌شمار می‌آید. در این نظریه، قرآن حاصل رابطۀ دیالکتیکی پیامبر با حوادث اجتماعی و نتیجۀ پرسش‌ها و پاسخ‌های اعراب از پیامبر است و همۀ اینها در فرایند تولید قرآن نقش داشته‌اند. چون در نظریۀ گفتار به شرایط مختلفِ بیان مطالب توجه می‌شود، باید پذیرفت که پیامبر برخی مطالب و یا نظرات خود را در طول زمان تغییر داده و حتی آنها را حک و اصلاح کرده است. قرآن به‌مثابه گفتار متنی پاره پاره تلقی می‌شود که اختلافات آن توجیه‌پذیر و تناقضات آن قابل رفع است، زیرا هر گفتاری متناسب با شرایط و مقتضیات و برای مخاطبان خاصی بیان شده است. در این نظریه، قرآن هیچ‌گاه به‌عنوان یک متن قانون‌گذاری در نظر گرفته نمی‌شود تا یک سلسله احکام ابدی را بیان کند. در این مقاله، ضمن تبیین دیدگاه ابوزید به ارزیابی و نقد آن پرداخته‌ایم و کوشیده‌ایم کاستی‌های نظریه او و نیز دلایل طرح چنان دیدگاهی را نشان دهیم.

انظار بشر از دین از مباحث مهم و جودید در فلسفه دین می باشد. در این مبحث انتظار بشر از دین و اینکه دین چه دستاوردهائی برای بشر دارد مورد توجه قرار می گیرد. شریعتی ئ بازرگان از متفکرانی هستند که به این مبحث پرداخته اند. شریعتی قلمرو دین را اعتدالی می داند و بازرگان در اندیشه متقدم خود معتقد به دیدگاه اعتدالی بود و در اواخر عمر معتقد به دیدگاه حد اقلی شد.

چکیده