جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در طول تاریخ اندیشه اسلامی مسئله «اراده الهی و نسبت آن با اراده انسان» همواره مورد بحث و گفتگو بوده است. از آنجا که مهم‌ترین شخصیت عرفان نظری ابن عربی است و امام خمینی(س) نیز با نگاهی دقیق به مسئله اراده پرداخته و از طرفی هر دو بزرگوار از نظر عرفانی این مسئله را تحلیل کرده‌اند، لذا این پایان‌ نامه با هدف تبیین شباهت‌ها و تفاوت‌های آرای امام خمینی(س) و ابن عربی در باب نحوه ارتباط اراده الهی و اراده انسان تدوین گردیده است. در پاسخ به این سوال که نحوه ارتباط اراده الهی و اراده انسان چگونه است، آرای گروه‌های مختلف کلامی و فلسفی و عرفانی مطرح شده و در نهایت به تبیین و مقایسه دیدگاه‌های ابن عربی و امام خمینی پرداخته شده است، که نتایج به دست آمده نشان می‌دهد امام خمینی(س) و ابن عربی در رد و ابطال عقاید اشاعره و معتزله هم عقیده هستند. دیدگاه هر دو بزرگوار امر بین الامرین است که در تبیین آن در بعضی موارد شباهت‌هایی وجود دارد و برخی وجوه افتراق نیز در آرای آن‌ها به چشم می‌خورد. در نهایت اینکه ابن عربی معتقد است پذیرش این حقیقت که حق و خلق هر دو در تحقق یک فعل سهیم هستند، انسان را دچار نوعی حیرت می‌کند و حتی از حیرت خویش نیز دچار حیرت می‌شود. در حالی‌که امام خمینی(س) معتقد است درک حقیقت امر بین الامرین برای اولیاء کامل الهی میسر است و واصلان درگاه احدیت و کسانی که به مقام ولایت مطلقه رسیده‌اند، قادر به درک و شناخت درست از این حقیقت هستند.

حضرات خمس، مفهومی جامع در عرفان اسلامی است که نخستین بار در مکتب ابن‌عربی و توسط خود او به شکل مصطلح آن عنوان گردید. حضرات خمس ناظر بر درجات و مقامات وجود مطلق و مراتب کلّی هستی است که محل ظهورات و تجلیات حق تعالی می‌باشد. قیصری و امام خمینی که هر دو متأثر از آموزه‌های مکتب ابن‌عربی هستند، تمایز آرای آشکاری با یکدیگر و با سایر عرفا در این زمینه دارند و در برخی موارد، واجد آرای ابداعی نیز می‌باشند. به زعم ایشان مراتب وجود، منحصر در پنج حضرت است که عبارتند از: لاهوت، جبروت، ملکوت، ملک و انسان کامل. از میان این حضرات، لاهوت، جزء مراتب ذات بوده و بر مرتبه ذات واحدیت اطلاق می‌شود. سه مرتبه دیگر نیز از جمله مراتب خارج محسوب می‌گردند. همچنین انسان کامل، جامع حضرات پیشین است و از آن تحت عنوان کون جامع یاد می‌شود. گونه رویکرد قیصری و امام خمینی به موضوعات عرفانی و از جمله حضرات خمس، تحت تأثیر سنتی است که از آن برخاسته‌اند؛ بدین لحاظ عرفان امام خمینی، رنگ و بوی عرفان شیعی دارد. تطبیق آرای قیصری و امام در مواردی؛ نظیر مفهوم وجود، اسماء و صفات الهی، مفاتیح غیب، عماء، مراتب ذات حق، مراتب خارج، انسان کامل و نظایر آنها که همگی داخل در مقوله حضرات خمس هستند، اختلافات مبنایی ایشان را در این زمینه به خوبی تبیین می‌کند. تضارب تأملات عرفانی این دو عارف برجسته، به‌ویژه در مسئله حقیقت محمدیه و اضافه شدن حقیقت علویه در عرفان امام، جلوه بیشتری می‌یابد. بر این اساس، پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی دیدگاه‌های قیصری و امام خمینی پیرامون حضرات خمس می‌پردازد.

مفتاح‌الغیب، نخستین اثری است که در عرفان نظری، توسط قونوی نگاشته شد و لذا فناری نیز که در مصباح‌الانس، مفتاح‌الغیب را شرح داده است، در استدلالی کردن مباحث عرفانی سهم بسزایی دارد. تعلیقات امام خمینی(س) بر مصباح‌الانس نیز قرائت او از تفکر قونوی است. اما چون امام از حکمای برجسته حکمت صدرایی نیز هست، تعلیقات او بر مصباح‌الانس، مبتنی بر حکمت متعالیه صدرالمتألهین است. این تحقیق، اثبات می‌کند که عرفان فلسفی قونوی، چون بر مبنای حکمت مشاء است، برای استدلالی کردن عرفان، کاستی‌های علمی بسیاری دارد، اما عرفان فلسفی امام خمینی بر مبنای حکمت متعالیه و بر اساس تعلیقات او بر مفتاح‌الغیب و مصباح‌الانس، توان تئوریزه کردن مبانی عرفانی را دارد و به معنایی، منطق عرفان نظری است.

داستان ملاقات موسی با يكی از بندگان خاص خداوند يكی از شگفت انگيزترين داستان های قرآنی است كه بستر مناسبی برای عرفای مسلمان و تاويلات باطن گرايانه ايشان ايجاد كرده است. به منظور تحقق نگاه عرفانی به اين داستان دو رويكرد می توان داشت. در رويكرد نخست جنبه های سلوكی و عملی داستان محور توجه قرار می گيرد و در رويكرد دوم می توان در صدد تاويل و تطبيق اجزای مختلف داستان به صورت انفسی و گاه آفاقی برآمد. مقاله حاضر به رويكرد نخستِ مي پردازد و سعی می شود كه در آن مدعيات مسطور در تاويلات مختلف با سياق داستان و ساير عبارات قرآنی مقايسه شود و مورد تدقيق قرار گيرد. همچنين به ديگر جنبه های عرفانی داستان و بهره های سلوكی از آن همچون تطبيق مراحل سه-گانه سفر با مراحل سه گانه توحيد، ادب بندگی در برابر خداوند، ترك انانيت، طلب و توجه به مقامات باطنی حتی برای پيامبران و... توجه شود و به استفاده های سلوكی از داستان منحصر نشود.

موضوع نوشتار حاضر بررسی تصورات مختلف خداشناسی در انديشه عرفانی عطار و لوازم اخلاقی و شعائری آن هاست. در اين بررسی بيان می كنيم كه اولا در خداشناسی عطار سه تصور از خدا يعنی خدای فوق تشخص و عدم تشخص، خدای متشخص و خدای نامتشخص استنباط پذير است و ثانيا در ميان اين تصورات فقط با خدای متشخص رابطه اخلاقی و شعائری امكان پذير است. زيرا اين ارتباط مستلزم دو شرط تشخص و انسان وارگی است كه فقط خدای متشخص واجد آن است. هم چنين بحث خواهد شد كه با توجه به اينكه خدای متشخص در نگاه عطار علاوه بر اوصاف انسان وار، واجد اوصاف ناانسان وار است كه فوق قواعد عقلی و اخلاقی است، در ارتباط اخلاقی و شعائری با خدا با نوعی ناسازگاری مواجه ايم.

تاریخ فلسفه اثر فردریک کاپلستون یکی از برجسته‌ترین آثار کلاسیک در زمینه تاریخ فلسفه‌است که در نه جلد به نگارش درآمده‌است. ترجمه به فارسی: این مجموعه توسط گروهی از مترجمان از جمله سیدجلال‌الدین مجتبوی، عبدالحسین آذرنگ، اسماعیل سعادت، داریوش آشوری، غلامرضا اعوانی، ابراهیم دادجو، بهاءالدین خرمشاهی و امیرجلال‌الدین اعلم به فارسی ترجمه شده‌است. جلد اول این مجموعه (یونان و روم) توسط سید جلال الدّین مجتبوی، جلد دوم (تاریخ فلسفه قرون وسطی- آگوستینوس تا اسکوتوس) توسط محمد ابراهیم دادجو، جلد سوم (تاریخ فلسفه قرون وسطی - اکام تا سوآرز) توسط محمد ابراهیم دادجو، جلد چهارم (از دکارت تا لایب نیتس) توسط غلامرضا اعوانی، جلد پنجم (فیلسوفان انگلیسی از هابز تا هیوم) توسط امیرجلال‌الدین اعلم، جلد ششم (از ولف تا کانت) توسط اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر، جلد هفتم (از فیشه تا نیچه) توسط داریوش آشوری، جلد هشتم (از بنتام تا راسل) توسط بهاءالدین خرمشاهی و جلد نهم (از من دوبیران تا سارتر) توسط عبدالحسین آذرنگ و سیدمحمود یوسف ثانی ترجمه و منتشر شده‌اند. شروع کار ترجمه تاریخ فلسفه کاپلستون به موسسه فرانکلین قبل از انقلاب باز می گردد و بعد از انقلاب انتشارات سروش و انتشارات آموزش انقلاب اسلامی متولی ترجمه و نشر این اثر برآمدند. این مجموعه نه جلد دارد که توسط مترجمان حاذقی ترجمه شده اند. مجموعه ٩ جلدى "تاریخ فلسفه کاپلستون" در کشور ما هم مرجع درسى دانشجویان فلسفه، و هم مرجع تدریس بسیارى از استادان آنها از دوره لیسانس تا دکترا است. جلد نخست این مجموعه در سال ١٣٦٢ با ترجمه سید جلال الدین مجتبوى روانه بازار شد و جلد نهم آن سال 85 پس از گذشت ٢٣ سال با ترجمه عبدالحسین آذرنگ و سید محمود یوسف ثانی توسط شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و چاپ و منتشر شد. جلد اول این مجموعه (یونان و روم) توسط سید جلال ‌الدّین مجتبوى، جلد دوم (تاریخ فلسفه قرون وسطی- آگوستینوس تا اسکوتوس) توسط محمد ابراهیم دادجو، جلد سوم ( تاریخ فلسفه قرون وسطی - اکام تا سوآرز) توسط محمد ابراهیم دادجو ( به زودی منتشر می شود)، جلد چهارم (از دکارت تا لایب نیتس) توسط غلامرضا اعوانی، جلد پنجم (فیلسوفان انگلیسى از هابز تا هیوم) توسط امیرجلال‌الدین اعلم، جلد ششم (از ولف تا کانت) توسط اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر، جلد هفتم (از فیشه تا نیچه) توسط داریوش آشورى، جلد هشتم (از بنتام تا راسل) توسط بهاءالدین خرمشاهی و جلد نهم (از مندوبیران تا سارتر) توسط عبدالحسین آذرنگ و سیدمحمود یوسف‌ثانی ترجمه و منتشر شده اند. کاپلستون در جلد دوم که در آن به فلسفه قرون وسطى پرداخته است گرچه قرار نیست تاریخ فلسفه اسلام را بنویسد اما با وجود این در چند صفحه اى که در خصوص فلسفه در جهان اسلام نوشته بسیار بیطرفانه و خوش ساخت عمل کرده و هدفش این بوده که بگوید این فلسفه به قرون وسطى منتقل شده است. بنابراین به رغم این که تخصصى در فلسفه اسلامى ندارد اما روح این فلسفه را کم وبیش درک کرده است. تاریخ فلسفه کاپلستون طی سالهای 1944 تا 1974 نوشته شده است. کاپلستون خود اذعان مى‌کند که هدفش از نگارش این اثر در اختیار نهادن یک کتاب درسى براى دانشجویان حوزه‌هاى علمى کاتولیک بوده است و تمام اثر او نیز به صحه واتیکان ‌رسیده و از حیث دینى نیز کاملاً تایید شده است. از سوى دیگر چون کاپلستون در دانشگاه تدریس مى‌کند قصدش نگارش یک کتاب دینى نبوده است. کاپلستون گرچه معتقد است که هیچ نگارشى بدون طرفدارى نیست و هرکسى دست به نگارشى مى‌زند، هدف و نظرى در ذهن دارد که آشکار و پنهان آن را در آثارش نشان مى دهد. با اینکه او یک کاتولیک معتقد و مومن و به یک نظام خاص فلسفى به نام نظام سنت توماس معتقد است اما چنان آراى فلاسفه را بیان و از آنها انتقاد مى‌کند که خواننده خود تصمیم مى‌گیرد که حق با کیست. ضمن آنکه در وهله نخست هدف او از نگارش این اثر بیان عقاید فلاسفه است و نه رد آراى آنها.

چکیده ندارد.

دو ردیه که یکی مبتنی بر کلام اشعری و دیگری مبتنی بر کلام معتزلی است، در فاصله کوتاهی از یکدیگر در قرن ششم نگاشته شده اند و با رویکردهای مختلفی به نقد آرا فلاسفه در حوزه مسایل فلسفی مرتبط با معتقدات دینی، پرداخته اند. این دو ردیه هم به جهت انگیزه نویسندگان آنها و هم به لحاظ روش نقد مسایل فلسفی و هم به لحاظ محتوا و مضمون و هم به جهت میزان تاثیرگذاری، با یکدیگر تفاوت های عمده ای دارند. نگارنده در این مقاله دو اثر مزبور را در محورهای چهارگانه فوق با یکدیگر مقایسه کرده است.

برای ظهور تأثیرات عملی اعتقاد به توحید ، شدت در عقیده توحیدی و باور قلبی و بلکـه یقین، لازمست. زیرا مـادام که موحد، سیر درونی خود را به سوی حق، آغاز ننموده است و در مرتبه توحید لسانی قرار دارد، انتظار بروز تأثیرات عملی خاصی را از او نمی توان داشت. حضرت امام خمینی – ره – و خواجه عبد الله انصاری – ره – بر همین اسـاس، در آثارشـان، پس از ذکر معانی توحـید، مراتبی را برای توحید و موحد، ذکرنموده و سپس درجات مختلفی از آثار جوارحی ( مانند: اتیان عبادات ، سعی درانفاقو ...) و آثار جوانحی ( مانند: صبر، توکل، رضا و تسلیم و...) را متناسـب با آن مراتـب توحیدی ، قابل انتظار از موحـدین دانسته اند. از این روی طبق آراء این دو عارف عظـیم الشأن، از هر موحدی به تناسب مرتبه ای از توحید که در آن، قـرار دارد؛ اعمالموحدانه جوارحی و جوانحـی ویژه ای را باید انتظـار داشـت که برخـی از آن ها در رابطه موحد با خودش وبرخی دیگر در رابطه موحد با حق و خلـق، پدیدار می گردند و بدین ترتیب،تأثیرات عملی اعتقاد به توحید نیز همانند خود توحید، دارای مراتب و درجات بی نهایتی می باشند.توجه به تأثیرات عملی اعتقاد به توحید، خصوصاً در رابطه میان موحد و جامعه پیرامونش، جایگاه ویژه ای را در آثار امام خمینی– ره – داراست و حـال آن که توجه به تأثیـرات عملی اعتـقاد به توحید (و حتی شهود توحید) در رابطه موحد باخداوند، محور اصلی بیانات خواجه عبدالله انصاری- ره- را تشکیل می دهد. آن چه از فحوای کلام این دو عارف در مجموعه آثارشان، حاصل می گردد، این است که عقیده توحیدی پس از شـدت یافتن، به تدریج، سراسر اعمال و رفتار و افکار موحد و سپس جامعه توحیدی را ، تحت تأثیر، قرار می دهد.