جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الاهیات در جهان بشری از دیرباز مورد توجه بوده است ، در دنیای غرب سه دوره‌ی تاریخی سربرآورد ، که هر دوره‌ی آن دارای مبانی الاهیاتی خاص بوده است . در سال‌های اخیر که جریان پساتجددگرایی رواج یافته است دارای مبانی و اصولی مانند رد حقیقت عینی ، نسبیت در معرفت و رد جهان‌بینی‌ها (فراروایت‌ها) و... می‌باشد که چالش‌های فراوانی را برای متالهان (بیشتر مسیحیت مورد نظر است) به‌وجود آورده است . پرسش اصلی این تحقیق عبارت از این است که : براساس دیدگاه آیت الله جوادی‌آملی(دامت‌برکاته) چه انتقادهایی بر آموزه‌های الاهیّات پساتجدد وارد است ؟ از این رو بررسی این مبانی و اصول از منظر متالهان مسلمان به‌ویژه آیت الله جوادی‌آملی(دامت‌برکاته) موضوع اصلی تحقیق حاضر است . روش به‌کار رفته در انجام این تحقیق روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر روش استدلال عقلی است . بر اساس یافته‌های تحقیق اشکالاتی چند بر اصول و مبانی پساتجدد وارد شده از جمله این‌که در هستی‌شناسی به اثبات حقیقت عینی پرداخته‌ایم و در باب معرفت ، با اثبات وجود فهم ثابت از بعضی موضوعات در طول تاریخ ، نسبیت مورد نظر پساتجددگرایان مورد چالش قرار گرفته و از طرف دیگر نشان داده شده که بعضی از مبانی پساتجددگرایان نوعی جهان‌بینی (فراروایت) است که آن‌ها به شدت از آن گریزانند . در پایان هم به بررسی چهار مساله باور به خدا و ایمان و کرامت‌انسان و عقل جزئی پرداخته شده و علت تفاسیر متعدد از خدا را به خاطر مشکلاتی دانستیم که در کتاب مقدس وجود دارد مانند تثلیث و... و در ادامه در بحث ایمان ، به چالش‌های ایمان و دین با عقل و علم پرداخته ایم و نشان دادیم که بین آن‌ها تعارضی نیست اگر هم باشد ابتدایی است که قابل رفع می باشد . از طرف دیگر علم و عقل را خارج از دین ندانسته بلکه آن‌ها را از منابع شناخت دین دانستیم . و در مورد انسان هم اثبات کردیم که انسان دارای حقیقت واحد بوده نه حقیقت چند لایه و قطعه قطعه شده و در نهایت نیز یک عقل‌گرایی متعادل را به نمایش گذاشتیم که نه مانند دوره‌ی خرد بر بام جهان قرار داشت و نه مانند دوره‌ی پساتجدد به کناری نهاده شده و هیچ اعتمادی به آن نیست . با توجه به این اشکالات نمی شود تبیینی پساتجدد از دین ارائه داد .

سکولاریسم نوعی انحصارگرایی در حوزة شناخت وجود است که با ورود به هریک از حوزه های علمی، تعریفی متفاوت از موضوع، روش و هدف را برای آن علم به ارمغان آورده است و براساس جهان‌بینی خود، مبانی و پیش‌فرض‌های علوم را تعریف می‌کند. این نوشتار درصدد اثبات این است که اگر تعریف انسان و ارزش‌هاي او در قرون اخیر بسیار به تعریف و ماهیت جهانِ مادی و مکانیکی نزدیک شد، هیچ دلیلی را نباید جست مگر تأثیر علوم طبیعی بر علوم انسانی و بازتعریف مؤلفه‌های اساسی این علوم (همچون نگرش به انسان، جهان و خدا)، به تبع تعریف این مؤلفه‌ها در علوم طبیعی. در همین راستا از تحویل‌گرایی، نگرش مکانیستی، کمّیت‌گرایی، مشاهده‌پذیری، اصالت طبیعت، اتمیسم، طرد علت‌های غایی و نگاه غیرمجموعی به عالَم، به‌منزلة مبانی سکولاریستی علم بحث به میان خواهد آمد. در نهایت نگرش تک‌بعدی حاکم بر این علوم نقادي خواهد شد. روش بحثْ تحلیلی، و نتیجة این پژوهش،‌ تأکيد بر لزوم بازنگری در بسیاری از مبانی علوم طبیعی جدید است.

انسان با سرشتی اجتماعی همواره سعادت و کمال را جستجو می‌کند؛ از‌این‌رو نیازمند بستری مطلوب برای نیل به اهداف عالیه خود می‌باشد. جامعه در پرتوِ حکمت بهترین زمینه برای ظهور و بروز استعدادهای بالقوة انسان است و در این جامعه است که انسان به کمالات والای انسانی‌اش دست می‌یابد. افلاطون آرمان شهر و جامعۀ فاضله را جهت به­فعلیت­رساندن همین استعدادها مطرح کرد. پس از او فارابی (مؤسس فلسفه اسلامی) با بهره­گیری از منابع وحی و تعالیم اسلام ایده مدینه فاضله را در جهت إعتلای مقامات انسانی بیان نمود. درواقع تمام همّ و دغدغه افلاطون و فارابی رسیدن شهروندان به سعادت حقیقی است که منوط به جاری­شدن حکمت درمیان شهروندان جامعه می­باشد. مقالة حاضر پس از تبیین ماهیت مدینة فاضله به بیان طبقات گوناگون اهالی چنین آرمان‌شهری از منظر این دو فیلسوف می‌پردازد و سپس نقش حکمت را در سطح شهروندان این جامعه (از بالاترین سطح گرفته تا پایین­ترین آنها) تبیین می‌کند، درپایان قیاسی بین آرای افلاطون و فارابی صورت می‌گیرد

یکی از اقسام توحید، توحید صفاتی است. بر اساس دیدگاه رایج منظور از توحید صفاتی آن است که همه صفات خدا و ذات او، گرچه به لحاظ مفاهیم باهم متغایرند لیکن به وجود واحدی موجودند؛ اما ابن‌سینا به وحدت صفات و ذات در وجود خارجی بسنده نکرده و آن‌ها را به لحاظ مفهوم نیز یکی می‎داند. این دیدگاه ابن‎سینا مستلزم ترادف لفظی صفات شناخته شده و مورد نقد قرار گرفته است. نگارنده بر آن است که در سخنان ابن‌سینا شواهد کافی وجود دارد که وحدت مفهومی ذات و صفات بطوری که مستلزم ترادف لفظی آنها باشد، مراد او نیست، بلکه منظور این است که صفاتی که بر خدا حمل می‌شوند، در هسته اصلی خود، یعنی موجودیّت و إنّیّت مشترکند و این هسته‎ی واحد ثبوتی، معنای آن صفات است. مراد ابن‌سینا از وحدت مفهومی همین وحدت معنایی است نه وحدت در تقرر مفهومی-ذهنی؛ زیرا اگر در هر صفتی افزون بر معنای ثبوتی إنّیّت و وجود، سلب خاص، اضافه خاص یا سلب و اضافه خاص باهم نهفته باشد، نمی‌توان گفت واژگان آن‌ها مترادف‌اند؛ پس نقد‌هایی که بر نظریه ابن‌سینا مطرح شده، نقدهای متقنی نیستند زیرا نظریه ابن‌سینا نه ترادف لفظی صفات است و نه مستلزم آن. در نتیجه وحدت معنایی که ابن‌سینا از آن سخن می‌گوید در نهایت به همان وحدت ذات و صفات در وجود خارجی برمیگردد و دیدگاه متفاوتی نیست.

ادراک آدمی که مبادی متعدّدی دارد، از عوامل بیرونی و درونی تأثیر می‌پذیرد. بخشی از این تأثیرات، باعث اعوجاج در معرفت و بخشی دیگر سببِ تسریع و یا باعث ایجاد نوعی جدید از معرفت و بصیرت می‌شوند. از منظر آیات و روایات و از نگاهِ حکما و علمای اخلاق، فضایل و رذایل، بخشی از عوامل تأثیرگذار بر معرفت بشری به حساب می‌آیند. این اثرگذاری گاهی در مقام روی‌آوری و میل به کسب معرفت یا تسریع در فهم یا ایجاد برخی از ادراکات اشراقی به سبب فضیلت‌مندی و زمانی نیز در اعوجاج یا محرومیت از انواعی از ادراکات به سبب رذیلت مندی قابل اثبات است که البتّه میزان این تأثیرگذاری‌ها و شدّت و ضعف آن در ادراکات مختلف متفاوت می‌باشد. مسئله‌ای که در این مقاله می‌کوشیم به پاسخ آن دست یابیم آن است که این اثرگذاری را چگونه می‌توان با روش عقلی تحلیل و بررسی کرد. به گمان نویسندگان مقاله، می‌توان از طریق «تحلیل مبانی انسان‌شناختی اخلاق فلسفی»، «لزوم سنخیت بین علّت و معلول»، «وجود ارتباط بین عواطف و معرفت» و بالأخره «عاملیت فضایل و رذایل برای نورانیت و ظُلمانیت نفس»، تبیینی عقلانی از تأثیر فضایل و رذایل بر معرفت بشری را با روش تحلیلی ارائه داد.

در این مقاله نخست مراد از نظریه این همانی میان ذهن و بدن را تبیین، و سپس به برخی از ادله این نظریه اشاره می کنیم. در دلیل اول به نظریه اسمارت اشاره کرده ایم. وی بر اساس دیدگاه ویلیام اکامی مبنی بر اینکه اگر پدیده ای به صورت مادی قابل تبیین باشد نباید آن را با مفاهیم متافیزیکی تفسیر کرد، مدعی می شود ازآنجاکه امروزه تمامی حالات ذهنی از قبیل عشق و نفرت و علم قابل تبیین فیزیکی است، نباید از روح مجرد در توجیه این حالات بهره گرفت. در نقد این نظریه نشان داده ایم علاوه بر اینکه مبنای اکامی از نظر عقلی ناصحیح است به رغم پیشرفت های علمی، هنوز دانش تجربی بشر نمی تواند تفسیری پذیرفتنی برای حالات ذهنی ارائه دهد. در ادامه به دلیل دیویدسن بر نظریه این همانی اشاره و انتقادات وارد بر آن را بیان کرده ایم و در پایان چنین نتیجه گرفته ایم که قایلان به این همانی میان نفس و بدن ادله متقن و صحیحی برای این نظریه ندارند.

چکیده اندیشمندان و فیلسوفان از راه‌های گوناگونی به اثبات خدا پرداختند. یکی از این راه‌ها، راه نفس است و برهانی که از این طریق بر اثبات وجود خدا اقامه شده، «برهان نفس» نامیده می‏شود. در فلسفه اسلامی نخستین‏ بار سهروردی، که نفس‏ شناسی را نقطه آغاز فلسفه‏ ورزی خود قرار داده بود، از این طریق به اثبات خدا پرداخت و فیلسوفان بعدی مانند ملاصدرا، سبزواری و علامه‌طباطبایی راه او را ادامه دادند. در فلسفه غرب، دکارت که نخستین اصل فلسفی خود را وجود اندیشنده و اندیشه‌های او اعلان کرده بود، درصدد برآمد از طریق وجود نفس و وجود مفهوم خدا در آن، به اثبات خدا بپردازد. برهان دکارت، «برهان علامت تجاری» نامیده شده است، ولی چون او نیز از طریق نفس و ویژگی آن به اثبات خدا پرداخته است، می‌توان برهان او را نیز برهان نفس خواند و با برهان نفس در فلسفه‌ اسلامی مقایسه کرد. برهان دکارت ناتمام است؛ زیرا بر تقریری از اصل علیت مبتنی است که در آن، میان حیثیت هستی‏ شناختی و معرفت‏ شناختی مفاهیم ذهنی خلط شده است، اما برهان فلسفة نفس در فلسفه اسلامی تام است.

قوه واهمه می­تواند از دو حیث هستی‏‌شناختی و معرفت‏‌شناختی مورد تحلیل عقلی قرار گیرد. در بررسی به‏‌عمل‌‏آمده به‌‏دست می­‌آید که در نظام فلسفی حکمت صدرایی و سینوی، هیچ­گاه حقیقت قوه واهمه به‌‏عنوان یکی از مبادی ثانویه افعال و ادراکات نفسانی انکار نشده است، بلکه این قوه در هریک از این دو نظام فلسفی جایگاه و هویت خاص و متفاوتی یافته است. برخی اصول و مبانی فلسفی حکمت متعالیه بر ابعاد مختلف هستی‏‌شناختی قوه واهمه تأثیر گذاشته و موجب اختلاف‌نظر در هویت و رابطه وجودی آن با نفس، موهوم، عقل و دیگر قوای ادراکی گشته است. این دو حکیم در ابعاد معرفت‌شناختی این قوه اشتراکات فراوانی داشته، صرفاً در ماهیت و هویت وجودی موهوم و ادراک وهمی با یکدیگر اختلاف‏‌نظر دارند

یکی از استدلال‌ها بر وجود خداوند استدلال از طریق آگاهی است. این استدلال در فلسفۀ معاصر غربی تدوین شده است و برای اولین‌بار سوئینبرن آن را صورت‌بندی کرده است. به ادعای او پیش از وی کسی این استدلال را تقریر نکرده است، جز آنکه جان لاک اشاره‌ای مبهم به آن داشته است. در این استدلال، وجود پدیده‌های ذهنی مانند احساسات، عواطف، نیّات و اندیشه‌ها که از نظر علمی تبیین‌ناپذیرند و تنها تبیین ناظر به شخص را قبول می‌کنند، دال بر وجود خدا شمرده می‌شوند. تقریر سوئینبرن از این استدلال تقریری استقرایی است و احتمال وجود خدا را تأیید و تقویت می‌کند. با بررسی استدلال‌ها بر وجود خداوند در سنّت فلسفه اسلامی، درمی‌یابیم برای نخستین‌بار ملاصدرا نیز از طریق آگاهی عقلی بر وجود خدا استدلال کرده است. استدلال ملاصدرا از طریق آگاهی بر وجود خدا استدلالی قیاسی و مفید یقین است. در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی این دو تقریر از برهان از طریق آگاهی بر وجود خداوند در دو سنت فلسفی غربی و اسلامی بررسی می‌گردد و نقاط اشتراک، افتراق و قوّت و ضعف آنها با هم مقایسه می‌شوند.