جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بهرام گور و بهرام چوبین از چهره های برجسته شاهنامه اند. به نظر می رسد، داستان زندگی این دو قهرمان، درگذر زمان دستخوش روایتهای افسانه ای و عامیانه شده و تا اندازه ای در هاله رمز و ابهام فرو رفته است. تشابه در برخی از روایات و حوادث زندگی این دو، این فرضیه را قوّت می بخشد که این وقایع مربوط به زندگی یک نفر است. با وجود این از خلال ابیات شاهنامه می توان تا حدودی به شخصیت واقعی آنها پی برد. داستان بهرام گور و بهرام چوبین به علّت آنکه در بخشهای پایانی شاهنامه قرار گرفته، کمتر مورد توجه بوده است، با این حال مردم همواره به نظر احترام به آنان نگریسته اند؛ زیرا شخصیت این دو قهرمان بزرگ را با روحیه حقیقت جویی خویش، همراه و هماهنگ دیده اند. هم نامی این دو چهره نیمه تاریخی، آمیختگی بیشتر سرگذشت آنها را در پی داشته است که بازتاب آن را در شاهنامه نیز می توان دید. در این جستار تلاش برآن است تا با در نظر گرفتن یکی از نیرومندترین انگیزه های بشری؛ یعنی قدرت که بسیاری از رفتارهای انسانی را شکل می دهد و همچنین دیگر نظریه های مربوط به آن، تصویری تقریباً واقعی از شخصیت این دو قهرمان بزرگ نشان داده شود. ظهور این دو شخصیت در شاهنامه، براست ی بروز «ناخودآگاه جمعیِ» ملّتی آرمان خواه و حقیقت جو در برابر تجاوز بیگانه و استبداد داخلی است.

نیمة پایانی منظومة حماسی برزونامه، اثر عطاء‌بن یعقوب ناکوک رازی، برگرفته از ماجرای مبارزة سوسن رامشگر با پهلوانان ایرانی است که به سبب ساختار نسبتاً مستقل آن، داستانی مجزا و منفصل معرفی شده است. به نظر محققان این حماسه همانند سایر حماسه‌های ملی، در زیرساخت روایتگر اساطیر کهن ایرانی قرار گرفته است. از نظر خوانش اسطوره‌ای، اسطورة آفرینش در بندهش، از طریق دو عنصر کنش و شخصیت، در ساختار این اثر باز روایت‌شده، ساختاری مشابه با ساختار این اسطوره را در منظومة حماسی شکل داده است، به همین دلیل به نظر می‌رسد می‌توان با مقایسه و بررسی ساختار اسطورة باز روایت‌شده با ساختار حماسه، دربارة الحاقی بودن یا نبودن ابیات و داستان‌های این منظومه به داوری پرداخت؛ بدین شیوه که با مرجع قرار دادن متن اسطوره و ساختار آن، دربارة اصالت قسمت‌های حذف ‌شده یا افزوده‌‌ شدة ساختار حماسه، اظهار نظر کرد. بر اساس این شیوه به نظر می‌رسد برخلاف نظر برخی از محققان، داستان سوسن رامشگر در حماسة برزونامه با توجه به بازتاب اسطورة آفرینش بندهش در ساختار آن نه تنها الحاقی نبوده بلکه جزو پیکرة اصلی داستان حماسی است. نیمة پایانی منظومة حماسی برزونامه، اثر عطاء‌بن یعقوب ناکوک رازی، برگرفته از ماجرای مبارزة سوسن رامشگر با پهلوانان ایرانی است که به سبب ساختار نسبتاً مستقل آن، داستانی مجزا و منفصل معرفی شده است. به نظر محققان این حماسه همانند سایر حماسه‌های ملی، در زیرساخت روایتگر اساطیر کهن ایرانی قرار گرفته است. از نظر خوانش اسطوره‌ای، اسطورة آفرینش در بندهش، از طریق دو عنصر کنش و شخصیت، در ساختار این اثر باز روایت‌شده، ساختاری مشابه با ساختار این اسطوره را در منظومة حماسی شکل داده است، به همین دلیل به نظر می‌رسد می‌توان با مقایسه و بررسی ساختار اسطورة باز روایت‌شده با ساختار حماسه، دربارة الحاقی بودن یا نبودن ابیات و داستان‌های این منظومه به داوری پرداخت؛ بدین شیوه که با مرجع قرار دادن متن اسطوره و ساختار آن، دربارة اصالت قسمت‌های حذف ‌شده یا افزوده‌‌ شدة ساختار حماسه، اظهار نظر کرد. بر اساس این شیوه به نظر می‌رسد برخلاف نظر برخی از محققان، داستان سوسن رامشگر در حماسة برزونامه با توجه به بازتاب اسطورة آفرینش بندهش در ساختار آن نه تنها الحاقی نبوده بلکه جزو پیکرة اصلی داستان حماسی است.

در میان آثار ادبی جهان ویژگی های مشترکی می توان یافت که گاه به سبب اقتباس و گاه به دلیل دنبال نمودن الگوهای مشترک بشری پدید آمده اند. جست وجوی کمال و سلوک برای رسیدن به آن نیز از جمله مفاهیم مشترک در آثار ادبی ملت ها و فرهنگ های مختلف است. میان داستان سیذارتا اثر هرمان هسه، نویسنده معاصر آلمانی، و حکایت شیخ صنعان در منطق الطیر عطار، شاعر و عارف قرن ششم هجری، نیز شباهت های قابل توجهی در این زمینه وجود دارد. در این مقاله ضمن اشاره به شباهت ها و تفاوت های دو اثر در حوزه مفاهیم، کنش های شخصیت ها تحلیل می کنیم و نشان می دهیم که در هر دو اثر، شخصیت اصلی در جست وجوی کمال به سیر و سلوک می پردازد و با طی مراحلی که عشق زمینی مهمترین آن ها است، از خویشتن خویش رها و به کمال نزدیک می شود.

از آنجا که دستمایه های عرفانی برآمده از آموزه های قرآن کریم زمینۀ مناسبی برای مطالعات و تحقیقات نظری و بالینی روانشناسی را فراهم آورده است بدین جهت لازم است که در آثار عرفان اسلامی همچون مثنوی مولوی از این زاویه مطالعات جدید داشت که از جمله این موضوعات کار کرد هیجانی غم در روان انسان است که مولوی در مثنوی ضمن تبیین انواع هیجانات درونی انسان موضوع غم را با نگاه تحلیلی و با پیشتوانه معرفتی که از قرآن کریم دارد دقیق وارسی می کند و در مواردی به جای حذف غم به تبع قرآن کریم رویکرد معنوی سازی آن را دنبال می کند و در این جهت ملاک ها و اصولی را مطرح می کند که هیجان غم نه تنها مُخِلّ حرکت کمالی انسان نباشد بلکه تبدیل به عاملی پرشور در قرب به خداوند گردد. در این واکاوی های جزء جزء مولوی، در عوامل غم و طرح راهکارهای قاعده مند، اطلاعات ذی قیمتی در حوزۀ «معرفت نفس» است که نباید از مطالعات روانشناسی دست یابی به چنین نتایجی را انتظار داشت. مولوی در مثنوی برای معنوی سازی فرآیند هیجانِ غم، شیوه های «مهار»، «تعدیل»، «تنظیم» و «تبدیل» غم را مطرح می کند و مبنایِ همۀ این شیوه ها را مطابق تعالیم قرآن کریم بر معرفت از «بُعد معنوی خود» استوار می کند.

در میان متون نثر عرفانی معارف بهاء ولد متنی ادبی و یگانه دانسته می شود. این کتاب مجموعه ای از یادداشتهای بهاء ولد (628) است که به شکلی بدیع و متفاوت از دیگر آثار عرفانی نگاشته شده است .معارف، دربردارنده پراکنده گویی های او در موضوعات مختلف است. با نگاهی گذرا در پاره های ناپیوسته این کتاب، آنچه مکرر و پیوسته به نظر می آید حضور چشمگیر آیات قرآنی است. بهاء ولد در توجه به آیات قرآنی نوآوریهایی داشته و اگر مهمترین ویژگی نثر معارف را شگردهای بیانی در تحلیل های قرآنی بدانیم هیچ گزاف نمی نماید. این جستار با بررسی ای مختصر از گونه معارف به عنوان شالوده ای برای بررسی منسجم آغاز شده و با نگاهی زبانی و محتوایی خلاصه شده است. بررسی نخست تلقی ای زبانی است که با عنوان زبان شاعرانه به سامان می رسد. بررسی دوم بررسی محتوایی است که در پی یافتن شگردهای درون متنی معارف است که با تجربه های درونی و بیرونی بهاء ولد گره می خورد. در گزارش پایانی ایدئولوژی اشعری بهاء ولد حائز اهمیت دانسته می شود. نویسنده برای تبیین این موارد با ارائه شواهدی مختصر و در عین حال دقیق از متن کوشیده است دریچه ای تازه به سوی دنیای شگرف این متن بگشاید.

معراج، با تمام گستردگی معناییش جایگاه ویژه ای در اعتقادات مسلمانان دارد. پیامبر گرامی اسلام (ص) که در اوج صفا و پاکی بود، معراج منحصر به فردی را درک کرد که در بالاترین و کامل ترین شکل قرار داشت. از آنجا که پس از او کسی به مقام والایش دست نیافت، تجربه چنین سفری برای دیگران میسر نگردید، ولی انسان هایی که تلاش کردند با قطع دلبستگی ها و تعلقات دنیوی از اسارت روحشان بکاهند، موفق گردیدند. پروازهای روحانی را تجربه کنند که برای دیگران روی نداده است. از زمره این افراد، شاعران عارف هستند که در شعرشان از عروج روحانی و سفرهای ملکوتی خود سخن گفته اند.در آثار شاعران برجسته عارف (سنایی، نظامی، عطار، مولوی، حافظ) اشعار فراوانی به چشم می خورد که در آن شاعر معراج های روحانی خویش را بیان می کند و نشانگر عروج شاعر به درجات بالا و سیر در ملکوت و دیدن کروبیان است و این مقام را در بررسی آثار این شاعران می بینیم و در این گفتار بررسی می کنیم.

سروده‌هایی که در دایره چنین عنوانی قرار می‌گیرند، عرصه طرح و بیان مسایل مرتبط با بانوی کائنات می‌باشند. مقام و منزلت ایشان در محضر خدای متعال، چهره شکوهمند حضرت در آیات قرآنی، موقعیت ویژه ایشان نزد رسول اکرم (صلی اللّه علیه و آله) و امیرمومنان و سایر معصومین، ذکر فضایل و مناقب و مکارم اخلاقی ایشان مانند ایمان، اخلاص، زهد، ورع، حجاب و حیا... یادآوری موضوعات خاص مرتبط با زندگی حضرت مثل فدک ... مضامین اصلی این گونه اشعار را تشکیل می‌دهند. در کنار این مباحث محوری گاه مطالبی مثل: ارتباط دادن عاشورا و مهدویت با زندگی دخترگرانقدر رسول اکرم (صلی اللّه علیه و آله) نیز بازگو می‌شوند. تحقیق پیش رو می‌کوشد مضامین فوق را با ذکر شواهد و نمونه‌هایی از شعر معاصر فارسی، بررسی کرده و گفتارهای شاعرانه مرتبط با آن را تحلیل کند.

در متون ادبی، عرفانی و اخلاقی ادبیات فارسی و عربی، برای تبیین عشق مجازی گاه به عبارت «من عشق فکتم و عف فمات فهو شهید» که با نام «حدیث عشق» نام بردار شده است، استناد می شود. نخستین بار، ابن داود در الزهره، از این عبارت منسوب به پیامبر در تفسیر عشق عذری یاد می کند، اما از دیرباز، حدیث شناسان آن را از احادیث موضوع دانسته اند. با وجود این، حدیث عشق به دلیل محتوایش و با وجود مخالفت ناقدان به ویژه حنابله و با ورود به ساحت عرفان اسلامی به حیات خود ادامه داد. در این جستار، ضمن بررسی پیشینه و دلیل اصلی روایت حدیث عشق، صحت و سقم آن به عنوان حدیثی منسوب به پیامبر، علت و نحوه کاربرد آن در متون عرفانی، انعکاس آن در متون ادبی عربی و فارسی، ارتباط عشق مجازی با عفت، جهاد با نفس و شهادت و پیوند کتمان با عشق تبیین خواهد شد.