جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مجموعه چهار جلدی معارف و عقاید که توسط دفتر تدوین متون درسی حوزه علمیه قم تهیه و تنظیم شده است در چهار جلد مجموعه معارف و عقاید اسلامی را مطرح می کند که در این جلد مباحث عقیدتی و خداشناسی مطرح می شود.

چکیده: 1. معنای لغوی امام و شیعه متمم یکدیگرند، شیعه به معنی پیروان است و امام کسی است از او پیروی می شود امامیه یا شیعه اثنی عشریه اصطلاحاً به کسانی گفته می شود که گذشته از اعتقاد به امامت بلافصل علی (علیه السلام) پس از او حسین بن علی (علیه السلام) و حسین بن علی (علیه السلام) و نه فرزند ایشان که آخرین آنها مهدی موعود (عج) است به امامت می پذیرند. 2 - فرق اسلامی، چون معتزله، اشاعره، خوارج و مرجئه، غالباً در واکنش به حوادث اعتقادی و سیاسی برخی دوره ها و به صورت انفعالی پیدا می شدند ولی پیدایش امامیه این گونه نبوده است. جانشینان پیامبر (صلی الله علیه و آله) از زمان خود حضرت، دست کم برای عده ای از اصحاب مشخص بودند که از علوم و اسرار پیامبر بهره خاص گرفته بودند و این علوم و اسرار سینه به سینه در آنها انتقال پیدا کرده بود، لکن به جهت اختناق موجود در بعضی دوره ها فرصت بروز و ظهور به صورت گروهی منسجم را نیافتند تا اینکه امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) با اندک فرصتی که یافتند توانستند در کنار فقه شیعه، کلام امامیه را هم بنیان نهند و متکلمان برجسته ای را تربیت کنند. 3 - کلام امامیه نه با عقل گریزی اصحاب حدیث و حنابله موافق بود و نه با عقل گرایی افراطی معتزله همراهی داشت چه اینکه با جمودگرایی اشعری و نادیده گرفتن نقش تعقل در کشف عقاید سرآشتی نداشت. منابع معارف شیعه عبارت بودند از قرآن سنت پیامبر و اهل بیت و همچنین عقل. متکلمان امامیه گذشته از استفاده از مستقلات عقلی، با اجتهاد عقلی معارف قرآن و سنت را استنباط می کردند و به جدال احسن با مخالفان می پرداختند. 4 - پنج اصل توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد به عنوان اصول عقاید امامیه معرفی شده است. دو اصل توحید و عدل در این میان اهمیت بیشتری دارد و تفسیر خاص امامیه و معتزله از این دو اصل، آنها را از دیگر فرق کلامی جدا کرده است. اصل امامت هم مختص امامیه بوده که آنها را از بقیه و حتی معتزله جدا نموده است. 5 - امامیه در مورد توحید صفاتی معتقدند که صفات الهی مفهوما با ذات متغایرند لکن مصداقا واحد هستند، بر خلاف اشاعره که صفات را زاید بر ذات متغایرند می دانند و یا معتزله که به نیابت ذات از صفات قائلند. در مورد توحید افعالی هم نظر اشاعره مبنی بر انحصار فاعلیت در خدا و نظر معتزله مبنی بر فاعلیت مستقل انسان از سوی امامیه رد شده است. اختیار و آزادی انسان هرگز به تفویض معتزله نمی انجامد بلکه قدرت اختیار انسان متوقف بر اجازه الهی است. 6- عدل در نزد امامیه به معنای منزه بودن خداوند از ارتکاب افعال قبیح و لزوم انجام کارهای نیکوست. آنان سخن اشاعره مبنی بر اینکه عدل همان فعلی است که خدا انجام می دهد (ولو قبیح) با دلایلی رد می کنند. نظریه امامیه در مسأله حسن و قبح دارای دو عنصر اساسی است. نخست آنکه حسن و قبح، ذاتی افعال است و دیگر آنکه عقل آدمی قادر بر درک این حسن و قبح است، البته در برخی موارد برای شناخت حسن و قبح افعال محتاج دین و شریعت است. بر همین اساس امامیه افعالی را که عقلاً قبیح انداز خدای متعال سلب می کنند. 7 - امامیه معتقد است خدای متعال به هیچ صورت در دنیا و آخرت با چشم قابل رؤیت نیست. البته رؤیت قلبی که در روایات آمده نه تنها مردود نیست بلکه عالی ترین نوع معرفت آدمی نسبت به خداوند است و چه بسا که این رؤیت در همین دنیا هم میسر باشد. 8 - در میان مکاتب کلامی، امامیه تنها گروهی است که امامت را از اصول دین می شمارد و بر آن تأکید دارد. بنابر نظر امامیه، امام را خداوند تعیین می کند و مردم می باید امام زمان خود را بشناسند و با او بیعت کنند. امامت رهبری امت اسلامی در همه شؤون حیات بشری اعم از اعتقادی، علمی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی است و امام فردی معصوم از خطا و گناه است. 9 - متکلمان برجسته امامیه از یک نظر به دو گروه تقسیم می شوند: متکلمان عصر حضور که از اصحاب ائمه اند و متکلمان عصر غیبت. برخی از متکلمان عصر حضور عبارت اند از: 1 - هشام بن حکم، شاگرد برجسته امام صادق (علیه السلام) و امام کاظم (علیه السلام) که سرآمد شاگردان آن حضرت در مباحث کلامی بوده و دارای آثار کلامی متعددی است؛ 2 - هشام بن سالم. شاگردان امام صادق (علیه السلام) و امام کاظم (علیه السلام)؛ 3 - محمد بن علی بن نعمان معروف به مؤمن الطاق که از اصحاب امام سجاد (علیه السلام) و امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) است؛ 4 - قیس الماصر؛ 5 - زرارة بن اعین: از اصحاب امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) و امام کاظم (علیه السلام) که برخی او را از بزرگترین رجال شیعه می دانند. متکلمان یاد شده در قرن دوم هجری می زیسته اند. در قرن سوم هم متکلمان بسیاری بوده اند که از جمله آنها فضل بن شاذان است که از اصحاب امام رضا (علیه السلام)، امام جواد (علیه السلام) و امام هادی (علیه السلام) و امام حسن عسکری (علیه السلام) است. کتاب معروف الایضاح که در رد فرقه های مختلف کلامی است مربوط به اوست. 10 - مهمترین متکلمان عصر غیبت مربوط به قرن 4 و 5 است که تعدادی از آنها از خاندان نوبختی اند. خاندان نوبختی از مهمترین خانواده های شیعی بوده اند که برخی از آنها یاران امام معصوم (علیه السلام) بوده اند از جمله حسین بن روح نوبختی که آخرین نایب خاص امام دوازدهم (علیه السلام) بوده است. این خاندان در فرهنگ و تمدن دوره عباسی نقش به سزایی داشتند و به جهت آشنایی با فلسفه، مفاهیم فلسفی را در کلام امامیه وارد کردند. ابوسهل نوبختی، حسن بن موسی نوبختی (صاحب کتاب فرق الشیعه) و ابواسحق ابراهیم بن نوبخت (صاحب کتاب الیاقوت) از جمله متکلمان امامیه منسوب به این خاندان هستند. 11 - یکی از شخصیتهای برجسته امامیه شیخ صدوق صاحب کتاب من لایحضره الفقیه است. وی در کتب خویش بیشتر بر نصوص دینی تأکید ورزیده است. کتاب التوحید شیخ صدوق جامع عقاید اصلی و مهم امامیه است. روش شیخ صدوق از جهتی در مقابل روش متکلمان نوبختی است. نوبختیان سعی می کردند از مباحث فلسفی و عقلی در کلام سود جویند و شیخ صدوق بیشتر از نصوص دینی بهره می جست. مقایسه کتاب الیاقوت و الاعتقادات این مطلب را روشن می سازد. 12 - شیخ مفید از دیگر متکلمان مشهور امامیه است که سید مرتضی و شیخ طوسی از شاگردان او محسوب می شوند. مهمترین کتاب کلامی وی اوائل المقالات است. تفکر کلامی مفید از جهت توجه به عقل و نقل حد وسط میان روشن متکلمان نوبختی و شیخ صدوق محسوب می شود. سید مرتضی متکلم دیگر امامیه پس از شیخ مفید کلام امامیه را بیشتر به جانب عقلانیت کشاند. شیخ طوسی که دارای دو مجموعه های تهذیب الاحکام و الاستبصار است در زمینه کلامی کتاب تمهیدالاصول را نگاشته و روش عقلانی سید مرتضی را تکمیل کرده است و متکلمان شیعی پس از او تنها به شرح و بسط آرای سلف پرداختند تا در قرن هفتم با ظهور خواجه نصیر الدین طوسی کلام شیعه دچار تحولی دیگر شد. 13 - خواجه نصیر الدین طوسی در میان متکلمان دوره غیبت بیش از دیگران بر کلام امامیه تأثیر گذارده است. او بیش از همه به عقاید شیعه رنگ فلسفی داد و با تألیف کتاب تجرید الاعتقاد یکی از مهمترین کتابهای کلامی شیعه را آفرید. اهمیت این کتاب را از شروحی که بر آن نوشته شده می توان یافت. علامه حلی که جامع علوم عقلی و نقلی بود شرح کشف المراد را بر تجرید خواجه نگاشت و پس از وی هم متکلمان برجسته ای چون علامه مجلسی، فیض کاشانی و ملاعبدالرزاق لاهیجی آثار دیگری را در کلام امامیه آفریدند. 14 - کلام شیعه در سه مرحله متوالی، به تدریج بر جنبه عقلانی آن افزوده شد و به علوم فلسفی نزدیکتر شد. در دوره نخست تأکید بیشتر بر نصوص دینی و کلام ائمه بود و عقل در خدمت تبیین معارف وحی و دفاع از حقانیت و عقلانیت آن بود. در دوره دوم مایه های عقلانی کلام شیعه افزایش یافت. در نهایت با ظهور خواجه طوسی کلام شیعه با فلسفه مشاء در آمیخت. کلام شیعه در قرنهای اخیر هم شاهد گرایشهای نص گرایانه و عقل گرایی معتدل بوده است و این رویارویی همچنان ادامه دارد.

جایگاه کلام در علوم اسلامی، وظایف متکلم و مکاتب مهم علم کلام، سه بحث مهم در مصاحبه با استاد برنجکار است.ایشان بطور خلاصه وظایف متکلم را در شش مورد: استنباط، تبیین، تنظیم، اثبات، رد شبهات و رد مکاتب معارض می‌دانند. در ادامه نیز در مورد مکاتب مهم کلام هم مانند: کوفه، قم، بغداد، حله، اصفهان، خراسان توضیحاتی بیان می‌فرمایند.

جایگاه کلام در علوم اسلامی، وظایف متکلم و مکاتب مهم علم کلام، سه بحث مهم در مصاحبه با استاد برنجکار است.ایشان بطور خلاصه وظایف متکلم را در شش مورد: استنباط، تبیین، تنظیم، اثبات، رد شبهات و رد مکاتب معارض می‌دانند. در ادامه نیز در مورد مکاتب مهم کلام هم مانند: کوفه، قم، بغداد، حله، اصفهان، خراسان توضیحاتی بیان می‌فرمایند.

ملارجبعلی تبریزی، رهبر جریان فلسفیِ مقابل حکمت متعالیه، در بحث اسما و صفات، دیدگاه کاملاً متفاوتی با حکمت متعالیه، و نزدیک به دیدگاه کلامی دارد. او با نفی هر گونه سنخیت بین واجب و ممکن، و اعتقاد به تباین محض بین خدا و خلق، و نیز اعتقاد به اشتراک لفظی و نفی اشتراک معنوی در وجود و صفت واجب و ممکن، در وجودشناسی صفات، به نظریۀ نفی صفات و نیابت ذات از صفات می‌رسد. در معناشناسی صفات، از نظر وی چون هیچ مفهومی حکایت‌گر از ذات و کمالات خداوند نیست، الهیات اثباتی قابل قبول نیست. او سه نوع الهیات سلبی، فعلی و کارکردی را مطرح می‌کند که بر اساس آن‌ها، بازگشت اسماء الهی یا به سلب نقایص است یا به ایجاد کمال، و یا به کارکرد کمال. اما با طرح این‌گونه الهیات، مسائل و اشکالاتی مطرح می‌شود؛ نظیر: لزوم ارتفاع نقیضین، لزوم درج واسطه بین سلب و ایجاب، و عدم امکان اثبات خداوند. ملارجبعلی بر اساس مبانی خود به این اشکالات پاسخ داده است و در واقع، این اشکالات بر اساس برخی مبانی که مورد پذیرش حکیم تبریز نیست، مطرح شده است. مهم‌ترین نقص دیدگاه ملارجبعلی عدم توجه به معرفت فطری و قلبی خداست.

عنوان و محتوای این مجلد درباره یکی دیگر مهم ترین اصول اعتقادی تشیع یعنی درباره عدل الهی است و مسائل مختلفی پیرامون آن مطرح می شود. عدل و معنی و برهان آن، رابطه عدل و قضا و قدر ، رابطه عدل با شرور، و رابطه عدل با سعادت و شقاوت عناوین فصول این کتاب می باشد که ذیل هر عنوان مطالب متناسب با آن دقیق و مستند بیان می شود.

این جلد درباره عقیده و مطالب پیرامون آن مثل دور در عقیده، تحقیق در عقیده، تقلید در آن و... و دو بخش درباره عقل و جهل که مطالب بسیار مهمی در آن بیان شده است و یک بخشی هم اختصاص به معرفت دارد.