جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأویل یکی از مباحث علوم قرآنی است. برخی از عارفان مسلمان بر اساس پیش‌فرض‌های خویش سراغ این دانش آمده و به تأویل آیاتی از قرآن پرداخته‌اند، آنان هیچ ابایی نداشته‌اند از اینکه این تأویل مخالف صریح آیات دیگر قرآن باشد. علامه معرفت ضرورت این مسأله را به خوبی دریافته که با نقل دو مورد از تأویل‌های این‌چنینی، این دیدگاه را نقد کرده‌است. وی از این تأویل‌ها به دروغ‌پردازی‌های بی‌پایه و سست‌بنیان، ناروا و زشت تعبیر می‌کند. در این پژوهش به واکاوی دو آیه‌ای که ایشان در کتاب خود شاهد مثال آورده، پرداخته شده و هم تأویل آیات دیگری در همان راستا نقل و نقد شده است. دست‌آورد ما از این پژوهش، رها کردن تأویلهای ناروایی است که عده‌ای آن را دنبال کرده‌اند. آیه‌الله معرفت به ما می‌آموزد که چگونه آن تأویلها را به‌راحتی رها کنیم و لو آن‌که از سوی شخصیتهای بزرگی هم‌چون ابن عربی بیان شده باشند. در عوض سعی کنیم با عنایت به کلام معصومین علیهم‌السلام درباره تفسیر و تبیین قرآن، و مراجعه به سرچشمه‌ی دانش، راه صحیح را بپیماییم. هرچند دیدگاه عرفانی عرفا مورد نقد پیشینیان نیز قرار گرفته اما نگاه آیه‌الله معرفت به آن از ویژگی خاصی برخوردار است. وی کوتاه و گویا، مباینت صریح گفتار ابن عربی را با آیات قرآن نشان می‌دهد؛ با این همه سعی شده برخی تلاش‌های تألیفی اعم از کتاب و مقاله و پایان نامه در پیوست پایانی، تحت عنوان کتابشناسی تأویل‌های عرفانی به اختصار تقدیم گردد.

از آنجا که وحی به عنوان یک منبع الهی پشتوانه مهمی برای عقل، جهت رسیدن انسان به کمال مطلق به شمار می‌آید، اندیشمندان زیادی در رابطه با آن بحث کرده‌اند که از جمله آنها استاد جوادی آملی و استاد سبحانی هستند، که دیدگاه آنها در این پایان‌نامه مورد بررسی قرار گرفته است. مساله مورد پژوهش این است آیا این دو عالم دینی در خصوص وحی، و حقیقت آن نظر یکسانی دارند و در مواجه با قرآن چگونه آن را به خداوند منتسب می کنند؟ و چه پاسخ هایی به شبهات موجود در این راستا می دهند؟ روشی که برای دستیابی به پرسشهای موجود اتخاذ گردیده است، گزارش و توصیف دیدگاه‌های دو عالم و در نهایت مقایسه آن دو با هم صورت گرفته است. آیت‌الله جوادی آملی به وحی از دو زاویه نگریسته است: یکی از جهت فاعل و وحی‌کننده و دیگر از جهت قابل و دریافت‌کننده، از جهت اعطا کننده وحی، عبارت از نوعی القای پنهان که خداوند، به بنده‌اش القا می‌کند. وحی از ناحیه گیرنده عبارت از: مشاهده حضوری همه حقایق. آیت الله سبحانی نیز می‌فرمایند: پیامبر (ص) علت مادی و قابلی وحی است، به این معنا که وحی در یک بستر آماده و مناسب که همان قلب پیامبر باشد نازل می‌شود. و در خصوص انتساب قرآن به خدا استدلال می‌کنند که: در قرآن بیش از سیصد مرتبه، کلمه «قل» به کار رفته است و از آن استفاده می‌شود که الفاظ هم، از جانب خداست زیرا معنا ندارد پیامبر خودش را مخاطب قرار دهد و از کلمه «قل» استفاده کند. و همچنین در قرآن برای وحی، عناوین «کلام الله» و «کتاب الله» استفاده شده که شامل لفظ وحی هم می‌شود. زیرا کلام «ما یتلفظ به» است و «کتاب» نیز به معنی «مکتوب» است و چیزی که «مکتوب» است «ملفوظ» نیز می‌باشد.

چکیده برای بهره‏گیری از نظام قرآنی در شناخت مهدویت و نیز استفادۀ مؤثر از احادیث مربوطه، کشف ارتباط میان آنها می‏تواند مفید باشد که نگارنده بنا دارد در قالب بحث درون‏مایه‏های قرآنی احادیث امام رضا A، تصویر روشن‏تری از مهدویت به دست آورد. در این تحقیق، با متن‏پژوهی در احادیث مهدوی امام رضا &#۶۱۵۰۵; که به دو روش تطبیق لفظی و مفهومی صورت گرفته، تک تک احادیث به آیات قرآن عرضه شده و شواهد قرآنی این دسته از روایات از آیات قرآن استخراج شده است. به دست آوردن صحّت و سقم احادیث در عرضه به آیات قرآن و واکاوی مفاهیم معرفتی در جهت کشف بُن مایه‏های قرآنی و تبیین بخشی از مبانی قرآنی مهدویت و همچنین رسیدن به یک تبیین صحیح روایی از مهدویت در بیانات امام رضا &#۶۱۵۰۵; در مقولاتی چون «ویژگی‌های حضرت مهدی Q»، «سیر مقاطع عصر ظهور» و «بایسته‌های رفتاری در دوران غیبت و ظهور» از اهداف این پژوهش است. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که در باب فضائل، برخی از روایات مهدوی امام رضا &#۶۱۵۰۵; اشاره به ویژگی‌های اختصاصی حضرت مهدی Q دارد. مانند: «پُر کنندۀ زمین از قسط و عدل» و برخی از خصوصیّات ایشان، مشترک با دیگر اهل‌بیت &#۶۱۵۳۸; است، مانند؛ «بهره‌مندی اهل‌بیت &#۶۱۵۳۸; از روح القدس». در مجموع فضائل اهل‏بیت &#۶۱۵۳۸; محدود به دنیا نیست؛ بلکه مرتبط با فضائل عوالمی و نشئاتی اهل‌بیت D است؛ مانند مفهوم باب‌اللهی که از فضائل عوالمی و متوسّم بودن از فضائل نشئاتی اهل‌بیت &#۶۱۵۳۸; است. با توجه به مبحث مهم «جغرافیای ظهور»، تصویری که روایات مهدوی امام رضا &#۶۱۵۰۵; به ما می‌دهد، بیانگر دو مقطع مهم دوران قبل و بعد از ظهور است؛ در مقاطع قبل از ظهور علاوه بر دوران غیبت، مقطع آخرالزمان به دو بخش مهم «ظهرالفساد» و «ظهر امرالله» تقسیم می‌شود. بر این اساس، روایات مرتبط با علائم عامۀ آخرالزمان در بخش اول آن ظاهر می‌شود و «تحولات در طبیعت» همچون زلزله و «ظهور آیات الهی» همچون خروج دابۀ الأرض در بخش دوم آن ظاهر خواهد شد. هر مقطعی از مقاطع آینده به تبع شرایط و موقعیت خاص خود، نیازمند رفتاری متناسب با آن مقطع است. بر همین مبنا در مقاطع قبل از ظهور، رفتارهایی چون ورع، تقیه، صبر و مفهوم حصن از رفتارهای متناسب این مقطع و در مقاطع بعد از ظهور، به تبع ظهور قائم &#۶۱۵۰۵; ارزشی‌ترین رفتارها تبعیت محض و همه جانبه از هادیان حیّ الهی است.

«پیوستگی سوره» شاخه‌ای پُراهمیّت از دانش مناسبت در قرآن است که به ‌لحاظ نقش منحصربه‌فرد آن در تفسیر، بسیار مورد توجّه مفسّران و قرآن‌پژوهان -به‌ویژه در نیم قرن اخیر- قرار گرفته است. بر اساس این نظریه، هر سوره بر یک غرض یا محور اصلی استوار است، به‌گونه‌ای که تمامی موضوعات سوره حول آن غرض، وحدت فراگیر سوره را رقم می‌زند. پژوهش حاضر قصد دارد ضمن بررسی سیر تاریخی اندیشه پیوستگی سوره و تبیین مبانی نظریه، نقش و تأثیر آن را در تفسیر، با مطالعه تطبیقی میان دو تفسیر نام‌دار جهان اسلام، یعنی: «المیزان» علامه طباطبایی و «فی ظلال القرآن» سیّدقطب مورد واکاوی قرار دهد. در پژوهش حاضر تلاش شده به شکلی نوین و همه‌جانبه، کارکردهای اعتقاد به پیوستگی سوره در تفسیر قرآن معرّفی و دسته‌بندی شود. بر اساس نتایج به دست آمده، این کارکردها را می‌توان به انواع شش‌گانه: «ساختاری»، «زمینه‌ای»، «شناختی»، «اثباتی»، «تبیینی» و «سنجشی» تقسیم نمود. هم‌چنین بررسی‌های تطبیقی میان دو تفسیر مذکور نشان می‌دهد: علامه طباطبایی با رویکرد ویژه تبیینی- انتقادی در تفسیر المیزان، به استناد این نظریه، به تبیین مفهوم و مقصود آیات و تبیین پیوندها و ارتباطات درونی سوره پرداخته و در مقام ارزیابی روایات و اقوال تفسیری برآمده است که بر این اساس می‌توان گفت از کارکردهای تبیینی و سنجشی اعتقاد به پیوستگی سوره به شایستگی بهره برده است. سیّدقطب نیز با نگرش غالب پذیرشی- اثباتی در تفسیر خود و با رویکردی کلّی-نگرانه‌تر، اهتمام شایانی در راستای اثبات وحدت موضوعی سوره‌ها و به تصویر کشیدن ارتباط و پیوستگی میان آیات سوره مبذول داشته است.

قرآن با صراحت، وحدت و عدم اختلاف را برای همه بیان می‌کند. قرآن اعلام می‌دارد تفرقه و فرقه فرقه شدن را کنار بگذارید و همگی تحت ...حَبْلِ اللَّه...‏ (آل‌عمران: 103) درآیید. خداوند قرآن را نازل فرمود تا همه حول یک کتاب، موحد گردند و وحدت‌آفرین شوند. قرآن، بدترین اثر سوء تفرقه و فرقه‌گرایی را، تفریق و پراکندگی مردم از مسیر الله می‌داند. ...فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِه...‏ (انعام: 153) در تمام ادیان الهی این تفرّق و تشعّب به فِرَق مختلف وجود دارد. در اسلام نیز بعد از شهادت رسول الله دو فرقه فکری البته نه به معنای امروزی به وجود آمد: علوی- سَقَفی و بعد مرجئی توسط بنی‌امیه رواج داده شد و بعد عثمانی بعدِ قتل عثمان بن عفّان که هرکدام این‌ها اثرات فوق‌العاده سوئی برجای گذاشتند. مثلاً خوارج به 59 فرقه منشعب شدند. البته مهمترین اثر سوء این فرقه‌ها، اعراض مردم از دین و مکتب حقه اهل‌بیت  بوده است. تفرُّق و فرقه فرقه شدن در اسلام به تحریف اصل دین نینجامیده است ولکن باعث دوری از معارف اهل‌بیت و مکتب حقه شیعه شده است. در این پایان‌نامه، هدف بررسی چهار فرقه شیخیه، بهائیت، بابیت و بهائیت است که البته به روش توصیفی و تحلیلی سامان یافته است. ضرورت پژوهش از آن جهت است که وهن این چهار فرقه مبرهن گردد و ردیّه‌های قرآنی و روایی بر این فِرَق، مُثبِت نحله ناجیه شیعه باشد. رهاورد این پژوهش از جهت تکفیر و کشتار و قتل و اعراض از مسیر حق که در بین پیروان مکتب مخالف این چهار فِرَق هستند اهمیت خاصی دارد.

فضل الرحمان (1919-1988) اندیشمند پاکستانی ـ آمریکایی یکی از مطرح ترین نواندیشان دینی معاصر است که پس از سال‌ها تحقیق و تدریس در دانشگاه های اروپا و آمریکا و تأمل در فلسفه ی اسلامی، قرآن و وحی، تاریخ زمان پیامبر، تفسیر، نقد تفسیر و نگاه غربیان به این مقوله ها، کوشید در آثار متعددش قرائتی نو و راهگشا از اسلام و قرآن به دست دهد. درک و دریافت او از قرآن نواندیشانه و مبتنی بر اخلاق است و در عین حال بناست تا پاسخگوی پرسش ها و انتظارات جوامع اسلامی از دین و قرآن باشد و نیز راه برون شدی بگشاید بر چالش قدیمی و ریشه دار سنت و مدرنیسم در جهان اسلام. کتاب اسلام و مدرنیته: تحول یک سنت فکری یکی از مهم ترین آثار فضل الرحمان است که به رغم انتشارش در سال ۱۹۸۲، در ایران کم‌تر شناخته شده است. فضل الرحمان در این کتاب به بررسی و تحلیل موضوعاتی همچون شکل-گیری تدریجی فرهنگ و تمدن اسلامی، واکنش جوامع اسلامی در برابر تمدن غرب، انفعال مسلمانان در برابر علوم غربی و راه های برون رفت از چالش جدی سنت و مدرنیسم توجه کرده است. همچنین از مهم ترین محورهای این کتاب طرح نظریه‌ی دوحرکتی فضل الرحمان در باب تفسیر با نگاهی هرمنوتیکی است. این پایان نامه ضمن ترجمه ی کتاب، مروری می کند بر زندگی و زمانه ی فضل الرحمان و سیر آرا و اندیشه های او و از همه مهم تر رهیافت های قرآنی و اندیشه های تفسیری او را با محوریت نظریه ی دو حرکتی اش تحلیل و بررسی می کند.

تفسیر البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن به تألیف علامه طباطبایی، به‌صورت ترتیبی و با روش تفسیر قرآن با قرآن، و قرآن با روایت با رویکردی عقلی و ادبی، برخی از آیات را علاوه بر تفسیر، با روایات نیز موافقت می‌دهد. در مواجهه‌ی روایات با آیات، گاه مراد آیه تعمیم یا تضییق می‌شود و گاه بدون تغییر باقی می‌ماند. روش علامه در صورت نخست چنین است که با کمک از تمام قرائن درون‌متنی همچون سیاق و قرائن برون‌متنی مانند عقل، معنای آیات را به‌گونه‌ای توسعه یا حصر می‌دهد که توفیق بدون تصرّف و تغییر در معانی، شکل بگیرد. برای ایجاد این موافقت که یک‌طرف آن احادیث است، ملاک‌ها و ملاحظاتی برای گزینش روایات در این اثر دیده می‌شود: ملاک‌هایی که مربوط به مصدر حدیث است؛ مانند تعدد منبع و طرق و اشتراک میان فریقین و نقل از محدّثین معتبر و قرابت معنایی با روایات و ملاحظاتی همچون توجه به گونه‌های مختلف روایی به‌منظور نشان دادن چگونگی عرضه آن احادیث بر قرآن و توجه به احادیثی که متخالف با یکدیگرند و احادیثی که رویکرد کلامی و همچنین اخلاقی دارد. درنهایت علامه برای این توفیق، با قرائن و شواهدی چون سیاق و عقل و آیات مرتبط و روایات، در بعضی از مواقع حکم به موافقت و در بعضی دیگر حکم به عدم موافقت می‌دهد. این نوشتار پس از بررسی متن این تفسیر، با روشی کتابخانه‌ای و تحلیلی به این نتیجه رسیده که علامه با تکیه‌بر تجمیع قرائن درون‌متنی و برون‌متنی، یک اثر تفسیری جامع روایی خلق کرده است.

به مباحث کلی و مهم مرتبط با قران که وجهی از وجوه قران را مطرح کرده یا به پرسشی از پرسشهای مربوط به قرآن پاسخ میدهد دانشهای قرانی اطلاق میشود. این دانشها شامل مبحث وحی، نزول، سبب نزول ، اعجاز و... است. شناخت این دانشها یکی از مهمترین مباحثی است که در شناخت اهداف خداوند در به سعادت رساندن بشر در دنیا و آخرت موثر است تفسیر جامع البیان عن تأویل آی القرآن در قرن سوّّم هجری توسّّط ابوجعفر محمّدّ بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری به نگارش در آمده است. ایشان در مقدمه و در لابلای تفسیر آیات به این علوم اشاره کرده است از آن جا که مفسردر مقدمه صرفا به بحث اعجاز قرآن و تحدی به طور مختصر پرداخته است. از این رو این پایان نامه با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی تأثیردانشهای قرآنی وحی و نزول ،سبب نزول، اعجاز و تحدی و نسخ در درون تفسیر طبری پرداخته است. حاصل این بررسی این است که طبق این تفسیر ،شیطان در القای وحی الهی بر پیامبر )صلوات الله علیه وآله( دخالت داشته است که در این پایان نامه دیدگاه وی مورد نقد قرار گرفته است. ایشان درباره نزول دفعی میگوید که خداوند اول قرآن را از آسمان دنیا به بیت العزه به طور دفعی و یکباره نازل کرده و از آنجا در شرایط مختلف به تدریج بر پیامبر)صلوات الله علیه وآله( نازل کرد. طبری به اسباب نزول آیات را بیان کرده است ولی به اعتبار روایات توجه نداشته و صرفا به نقل روایات اسباب نزول اکتفا کرده است. طبری در مبحث اعجاز ،قرآن را دلیل بر صدق نبوت رسول خدا )صلوات الله علیه وآله( دانسته است. در بیان وجوه اعجاز نیز گرچه همه وجوه مورد توجه مفسران بیان نکرده ولی به امی بودن پیامبر )صلوات الله علیه وآله( و عدم اختلاف در قران و اخبار غیبی اشاره کرده است. وی نسبت به نظریه صرفه معتقد است خداوند متکبران را نسبت به درک و عبرت آموزی از معارف قران و ایمان به خدا و رسول منصرف میکند. وی در ذیل آیات تحدی به مبارزه طلبی خداوند به منکران اشاره کرده و عاجز بودن آن را نیز پذیرفته است. درباره ناسخ و منسوخ، نسخ حکم و بقای تلاوت را قبول دارد و به آیات ناسخ و منسوخ بسیاری اشاره کرده است.

یکی از دانش‌هایی که در فهم قرآن کریم موثر است دانش واژه شناسی و یا علم مفردات در زبان عربی است. لغویون برای فهم معانی واژگان از ابزار گوناگون بهره می‌برند یکی از این ابزار شناخت اصل لغوی است. اصل لغوی؛ معنای ریشه‌ای یا محوری در واژگان است که در مشتقات گوناگون از یک واژه حفظ می‌شود. معانی ثانوی واژگان مأخوذ از این معنای اصلی و ریشه‌ای در واژگان است. هر واژه ممکن است یک یا دو یا چند اصل لغوی داشته باشد اگرچه لغویونی چون ابن فارس، ابن درید، فراهیدی به اصل لغوی در آثار خود پرداخته‌اند ولی همچنان شناخت اصل لغوی، کاربرد آن در تفسیر و مباحث تفسیری مغفول باقی مانده است. لیکن برخی از مفسران معاصر چون مصطفوی، علامه طباطبایی، رشیدرضا ... به کاربرد این ابزار در تفسیر اشاره کرده‌اند. که کاربرد این اصل بیشتر در زمانی بوده است که در فهم معنای آیه مشکلی وجود داشته باشد. ولی کاربرد این ابزار در تفسیر بسیار گسترده از این می‌تواند باشد. اثبات حجیت و کارآمدی این ابزار در تفسیر مهمی چون المیزان فی تفسیر القرآن و در بین مفسران نامداری چون علامه طباطبایی، می‌تواند مقدمه‌ای برای توجه به این ابزار کارآمد در حوزه تفسیر می‌باشد. بررسی‌های انجام شده در این نوشتار نشان می-دهد که علامه در تفسیر برخی واژگان به صراحت بر اصل لغوی آن‌ها توجه نموده و بر آن تاکید کرده است از جمله؛ سکر، خلد، استنباط، أخ و ... که حدود ۷۲ مورد است. در برخی موارد هم که آیه دربردارنده برداشت‌های چندپهلو و یا مشکلات تفسیری است در تفسیر آیه، ایشان اولویت را با معنای اصلی واژه دانسته و با استفاده از آن سعی در رسیدن به مقصود اصلی شارع و حل مشکلات و اختلافات فرقه‌ای برخاسته است. از جمله این واژه‌ها؛ امام، ذنب، عصی، شهد، کوثر و ... می‌باشد

از موضوعات چالشی در جهان اسلام به ویژه بعد از شکل گرفتن مکتب وهابیت مسئله توسل است. در این مورد دیدگاه‌های مذاهب اسلامی تا قبل از اندیشه‎های ابن تیمیه کمابیش یکسان بود و چنان اختلافی نداشت، ولی اینک به دلایل مختلفی در جهان اسلام تنش‌زا گردیده است. از طرفی مخالفان و موافقان توسّل، دیدگاه‌های خود را بر اساس روایت پایه ریزی کرده‌اند، درحالی که لازم است این بحث بر اساس آیات قرآن، مورد بررسی قرار گیرد. لذا محقق بر آن شد که این مسئله را از دیدگاه مفسّران فریقین به ویژه دو مفسّر نامدار یعنی مفتی شفیع از اهل سنّت و علامه طباطبایی از شیعه مورد بررسی قرار دهد و تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که توسّل به اولیای الهی در آیات قرآن با توجه به دیدگاه این دو مفسّر چگونه است؟ یافته‌های رساله نشان می‌دهد که توسّل جستن به پیامبر اکرم(ص) و اولیای الهی بعد از رحلت با حفظ معیار‌های شرک و توحید بر اساس آیات و روایات نه تنها جایز، بلکه ممدوح نیز است. البته توسل به معنای طلب حاجت مستقل از غیر خدا رنگ و بوی شرک دارد و تنها خدا می‌تواند مستقلاً به دیگری کمک کند. آیاتی که وهابیت به ویژه ابن تیمیه بر ردّ توسل استدلال کرده است از جمله «تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ&#۶۱۴۷۳;&#۶۱۴۷۶;&#۶۱۴۷۵;» هیچ ربطی به توسّل ندارد بلکه چنین آیات به معنای عبادت کردن غیر خدا است. مفتی شفیع برای اثبات توسّل، بیش از علامه وارد این بحث شده است و حقیقت توسّل را هر چیزی می‌داند که باعث قرب الهی شود؛ اما علامه طباطبایی حقیقت توسّل را در حقیقت عبودیت معنا می‌کند. در زمینه توسل شبهاتی نیز مطرح است که شبهه مراسم احتفال مولد النبی(ص)، خطاب قرار دادن میّت برای طلب حاجت و سجده تعظیم از آن جمله است. در دو شبهه آخر اختلاف چندانی دیده نمی‌شود ولی جشن مولد النبی(ص) را تنها فرقه وهّابیت بدعت شمرده‌اند که ادّعای آنان با آیات قرآن، دیدگاه علمای اسلام و هیئت فتواهای همه کشور‌های عربی غیر از عربستان، سازگاری ندارد و برگزاری این جشن به شکل صحیح بدعت نیست، بلکه یکی از اعمال مستحبی به شمار می‌آید.