جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوع نگرش و باور افراد نسبت به هستی و طبیعت که محصول مبانی و مفروضات فلسفی مورد قبول آنها می‌باشد، در انگیزه‌ی مشاهده و بررسی پدیده‌ها، شکل‌گیری مسأله‌ در ذهن، شیوه‌ی بررسی مسائل، گزینش ملاک‌های ارزیابی، نقد، تفسیر و تدوین نظریه‌ها و بالاخره در کاربرد نظریات علمی نقش تعیین کننده دارد. از این رو مهمترین گام در مطالعه و بررسی پدیده‌های طبیعی، اخذ مبانی و مفروضات متقن از منابع موثق و مورد اعتماد است. نارسایی جهان‌بینی‌های بشری و غربی از تأمین چنین بنیادها و مفروضاتی، توجه برخی از اندیشمندان را متوجه مبانی و آموزه‌های وحیانی، به ویژه قرآن کریم نموده است. بر همین اساس، پژوهش حاضر با واکاوی آیات قرآن کریم و با روش توصیفی، تحلیلی و استنباطی سعی در تعیین و تبیین مبانی و مفروضات مطالعه و پژوهش در طبیعت از دیدگاه این کتاب آسمانی نموده است. نتایج این واکاوی روشن می‌سازد که از دیدگاه قرآن کریم، طبیعت نظامی هدف‌مند و مظهر صفات و اسماء خداوند است که تحت تربیت الهی، مسیر مشخصی را می‌پیماید. خداوند، طبیعت را ماده‌ی اولیه‌ی خلقت آدمی قرار داده و تمام پدیده‌های طبیعی را در جهت تعالی و تکامل انسان مسخر نموده است.

تاثیر نزول قرآن کریم بر تزلزل فرهنگ و عقلانیت مسلط عصر جاهلی، مورد اتفاق همگان است. اما چگونگی این تاثیرگذاری، در میان متفکران مورد مناقشه قرار گرفته است. سوال اصلی این مقاله آن است که آیا قرآن کریم عرضه کننده عقلانیتی مستقل است یا محتوای قرآن کفایت تاسیس یک عقلانیت جامع و مستقل را بدون نیاز به معارف و داده‌های بشری نمی‌کند. ابتدا، نظر منکران عرضه عقلانیت مستقل از سوی قرآن مورد بازخوانی قرار گرفته تا مشخص شود که مستمسک آن ها در پافشاری بر نظر خود دو چیز است. یکی تاکید بر تاریخمندی این کتاب و دیگری نقد نص انگاری قرآن. سپس نظر برخی از موافقان عرضه عقلانیت مستقل از سوی قرآن کنکاش شده تا روایت‌های متفاوتی که از این عقلانیت مستقل وجود دارد روشن شود.

نظریه رؤیای رسولانه با روشی پدیدار شناختی و روایت شناختی بر آن است که پیامبر نه مخبر و مخاطب که به سان روایت گری است که راوی رؤیاهای خود است و قرآن به عنوان حاصل آن، خواب نامه‌ای است که بیش از تفسیر و مفسر، نیازمند تعبیر و معبر است. و بر این ادعا به برخی از ادله نقلی در وحیانی بودن رؤیاهای صادقه نبوی، توصیف شناسی روایی از متن قرآن و تشتتات و تناقضات آن استدلال می‌کند. نقد و بررسی این نظریه حاکی از آن است که ابهام مبانی تصوری در خلط مفاهیم مکاشفه، رؤیا، خیال به معنی غیر واقعی و حضرت خیال عرفانی؛ و اشکالاتی در ادله اثباتی نظیر فروکاهش گرایی، ابطال ناپذیری، دور و خوانش ناقص از متن قرآن؛ مدعی را در اثبات ادعای این نظریه یاری نمی‌رسانند. مضاف بر این که روش نظریه و کاربرد عملی آن نیز با سؤالاتی جدی روبرو است. در مقابل، توجه به تنوع عرضی اقسام وحی، روایت شناسی ناظر به متن، خرده روایت های متعدد قرآن، روایت منسجم و کلی ماتن متن و توجه به سبک خاص متن قرآن در نظر به مخاطب عام و نزول تدریجی آن، فضایی متفاوت از روایت شناسی قرآن را به تصویر می‌کشد.

در خصوص سازگاری یا ناسازگاری آموزه‌های حکمت متعالیه با آموزه‌های قرآنی و وحیانی همواره اختلاف نظر وجود داشته است. مقاله‌ی حاضر با هدف بررسی میزان هماهنگی آموزه‌های حکمت متعالیه با آموزه‌های قرآنی، یکی از مهم‌ترین مسائل فلسفی-کلامی یعنی مسأله‌یهدف‌داری آفرینش را با روش تحلیلی-تطبیقی، در سه محور اصل غایت‌مندی، علت غایی و غایت افعال الهی، از دیدگاه قرآن کریم و حکمت متعالیه مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که از دیدگاه قرآن کریم و حکمت متعالیه، آفرینش کاملاً غایت‌مند است؛ علت غایی آفرینش جهان، انسان، و علت غایی آفرینش انسان، ذات خداوند است؛ غایت و هدف فعلی مخلوقات و افعال الهی نیز همان ذات خداوند است، پس به طور کلی می‌توان گفت علت غایی و غایت افعال الهی، ذات بی‌همتای اوست. بنابراین، دیدگاه حکمت متعالیه در زمینه‌ی غایت‌مندی افعال الهی با قرآن کریم هماهنگ بوده و هیچ‌گونه تعارض و حتی اختلافی در این زمینه وجود ندارد.

تفسير قرآن به قرآن از جمله روش هاي تفسيري مورد توجه در دوره معاصر به شمار مي رود و علامه طباطبايي از پيشگامان اين روش در اين دوره است. اينک اين سوال مطرح است که آيا ذات پاره اي از آيات قرآن در زمان نزولشان چنان است که جز با ارجاع به پاره اي ديگر از آيات قرآن قابل فهم نبوده است و مخاطبان قرآن بدون ارجاع آن آيات به آيات ديگر قادر به فهم مراد الهي نبوده اند؟ بررسي ها در اين مقاله نشان مي دهد که هيچ آيه اي از آيات قرآن وجود ندارد که هنگام نزول مرادش براي مخاطبان قرآن روشن نبوده باشد. آنان هرگز براي فهم مقاصد قرآن نياز نداشتند که به آيات ديگر قرآن مراجعه کنند. منتها بر اثر گذشت زمان و فراموش شدن قرائن فهم مراد، در آياتي از قرآن ابهام پديد آمد. يکي از قرائني که به فهم مراد از اين آيات مدد مي رساند، آيات متحدالموضوعي است که در قرآن پراکنده است. لذا نياز به تفسير قرآن به قرآن نيازي عرضي است، نه ذاتي.

بررسي معناشناختي واژگان و عبارات قرآن، يكي از راه هاي جديد مطالعات قرآني است. هدف نگارندگان در مقاله حاضر، بررسي اين مسئله است كه چرا خداوند در قرآن براي نصب امام از واژه جعل بهره جسته و از واژگاني كه در حوزه معنايي آن هستند، مانند «اجتباء، اصطفاء، اختيار، فعل، صنع، خلق، وضع» استفاده نكرده است؟ براي وصول به اين هدف، كليه آيات مربوط به «جعل» و 6 آيه مربوط به «جعل امامت» مورد بررسي قرار گرفت و روشن گرديد كه واژه «جعل» در قرآن، هم به خداوند و هم به انسان نسبت داده شده است، ولي عبارت «جعل امامت» فقط به خداوند نسبت داده شده كه بيانگر اراده و امر اوست. همچنين از طريق تحليل سياق و استخراج مفاهيم جانشين و همنشين «جعل»، ويژگي ها و مولفه هاي معنايي «جعل امامت» مشخص شد و با استفاده از اصل معناشناسي شناختي «اصالت تعبيرهاي قرآني»، روشن گرديد كه هيچ يك از واژه هاي نام برده نمي توانند جانشين واژه «جعل» محسوب شده و رساننده سطوح و لايه هاي معنايي آن باشند.

فايرستون اعا مي كند كه آيات جهاد تناقض دارند؛ زيرا روش هاي مختلفي را پيشنهاد كرده اند. او با تكيه بر «نظريه تكاملي تدريجي جنگ» كه خود از منظر عالمان مسلمان ترسيم كرده، بر اين باور است كه به رغم استفاده آنان از روايات اسباب نزول و نسخ، اين روايات به علت ناسازگاري، امكان بازسازي ترتيب زماني آيات را ندارند و در اثر تناقض بين آيات، دو گروه صلح طلب و جنگ طلب با تمسك به يك دسته آيات در جامعه نبوي به وجود آمدند. اين مقاله با روش توصيفي ـ تحليلي و تكيه بر سياق و تاريخ سامان يافته و اين نتايج به دست آمده است: با اعتقاد به نظريه سير تكاملي آيات جهاد و نيز بدون اعتقاد بدان، آيات جهاد با يكديگر تنها تعارض ظاهري دارند كه از طريق جمع عرفي قابل حل است و نيز مستند گروه ها آيات نبوده و عدم اتفاق نظر مفسران در تفسير آيات، دليلي بر اثبات تناقض در آن ها نخواهد بود.

با توجه به اينکه قرآن منبع اصلي آموزه هاي ديني است، از مسائل مهمي که پس از فرود آمدن وحي و اکمال دين در بحث خداشناسي در قرآن مطرح است اين است که آيا در قرآن استدلال مستقل و صريح عقلي براي اثبات وجود خداوند به کار رفته يا اينکه قرآن کريم وجود خداوند را امري مسلم و بي نياز از استدلال انگاشته و بدان نپرداخته است؟ در اين نوشتار به روش توصيفي ـ تحليلي پس از بررسي ديدگاه ها اين مطلب به دست آمده است که برخي مخاطبان قرآن را ملحدان و منکران خداوند تشکيل داده اند و قرآن به آن ها توجه نموده و براي ابطال نظريه آن ها دست کم سه گونه برهان عليت، امکان و حدوث را براي اثبات مبدأ متعال بيان کرده است.

در بيش از ده درصد از آيات قرآن كريم به انواع مختلفي از پديده هاي طبيعي و برخي از ويژگي هاي آن ها اشاره شده است. اين امر، لزوم اهتمام ويژه به شناخت آيه هاي علمي قرآن، انواع و گونه هاي آن ها و نيز مباني استنباط و برداشت علمي از اين آيات را نشان مي دهد. با بررسي آيات قرآن كريم ملاحظه مي شود كه اشاره به پديده هاي طبيعي، به گونه هاي مختلف و در سبك هاي متفاوتي آمده است. در برخي آيات علمي، خداوند متعال به صراحت به بيان پديده هاي طبيعي پرداخته و انسان ها را به مشاهده و انديشه ورزي در آن ها دعوت مي نمايد. در مقابل در آياتي متعدد نيز به سبك ها و شيوه هاي گوناگون، اشاراتي غير صريح به انواعي از پديده هاي طبيعي شده است. يافته هاي اين پژوهش كه با روش توصيفي ـ تحليلي و بر اساس منابع كتابخانه اي انجام شده است، حاكي از آن است كه علاوه بر اينكه در آيات علمي صريح قرآن به طيف وسيعي از پديده هاي طبيعي به طور مستقيم اشاره شده، موارد متعددي از ويژگي هاي پديده هاي طبيعي نيز در آيات علمي غير صريح بيان شده است. از جمله اين آيات مي توان به آيات قصص، آيات قسم، آيات مثل و تشبيه، آيات مربوط به وقايع آستانه قيامت، آيات توصيفگر پديده هاي فرامادي و آيات الاحكام اشاره كرد. اما براي هر گونه برداشت و استنباط علمي صحيح و مستدل از آيات علمي صريح و غير صريح قرآن، علاوه بر مباني عام تفسيري، توجه به مباني ويژه اي برگرفته از قرآن و اصول عقلايي محاوره ضروري است. اين پژوهش نشان مي دهد كه مهم ترين مباني اثرگذار در استنباط از آيات علمي عبارت اند از: عدم راهيابي باطل به قرآن و به عبارتي به حق بودن و واقع نمايي آيات قرآن، قرينه متصل غير لفظي بودن علم قطعي براي كلام الهي، حكمت آميز بودن قول و فعل الهي و در نهايت ضرورت وجود اسباب در اداره و انجام امور توسط خداوند.

در قرآن کريم، افزون بر روح عمومي همه انسان ها و روح خاص اهل «روح الايمان»، روح ديگري به پيامبران الهي به طور عام و به پيامبر اکرم به طور خاص، در قالب تعبير «روح من أمرنا» يا «روح امري» نسبت داده شده است. مفسران در ذيل آيات ناظر به اين حقيقت قرآني، هر کدام بر اساس استدلال هاي مختلف، ديدگاه هاي متعددي پيرامون آن بيان داشته اند. مقاله حاضر با بهره گيري از روش توصيفي ـ تحليلي، چيستي روح امري و آثار آن را مورد تتبع و پژوهش قرار داده و به اين نتيجه دست يافته است که روح امري، عالي ترين مراتب روح محسوب مي گردد که بر پيامبران الهي به طور عام، و مرتبه والاتر آن بر اهل بيت افاضه مي گردد که مبدأ علم آن حضرات و اعظم از ملائکه مقرب الهي و داراي تاثيرات ويژه اي در عرصه هستي مي باشد.