جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از جنبه‌های رفتار حکومتی پیامبر چگونگی تعامل آن حضرت با اسیران است. با بررسی آثار تفسیری دانش‌مندان اهل سنت و نیز خاورشناسان در موضوع شخصیت پیامبر دیدگاه‌هایی قابل استخراج است که مقایسه هم سویی آن می‌تواند ارزیابی و تکمیل اندیشه‌های تفسیری را تسهیل و تسریع نماید. بدین ترتیب دیدگاه نقد پذیر از ریشه بازشناسی و برطرف می‌گردد. بین دو مجموعه تفاسیر علمای اهل سنت و به طور خاص مقالات دائره المعارف قرآن لایدن هماهنگی معناداری قابل مشاهده است. پرسش اصلی عبارت است از این‌که هم آوایی دیدگاه‌های نقد پذیر مستشرقان و منابع تفسیری اهل سنت در مورد پیامبر در زمینه رفتار با اسیران در چه جنبه‌هایی است ؟ در پاسخ به آن روش توصیف، تحلیل و نقد تاریخی، نیز روش‌های تفسیری و حدیثی به کار رفته است. یافته‌های پژوهش عبارت است از این‌که نقل‌های تفسیری متناسب با مبانی کلامی و فقهی برخی فرق اهل سنت و روایات ضعیف زمینه ساز اظهار نظرهای ناصواب مستشرقان در مورد پیامبر می‌شود. غفلت از منابع و آموزه‌های اهل بیت نیز، لغزش‌هایی در ترسیم شخصیت پیامبر در مداخل دائره المعارف به وجود آورده است.

واژه­شناسان مسلمان، واژه قرآن را عربیِ اصیل می‌دانند و به معنای «قرائت»، «تلاوت» و «خواندن» دانسته‌اند. برخی از خاورشناسان، این واژه را واژه­ای غیر عربی و اصل آن را «قریانا» در زبان سریانی ـ‌ آرامی دانسته، ضمن آن که معانی «قرائت»، «تلاوت» و «خواندن» که مسلمانان در معنای این واژه آورده‌اند را تصدیق کرده­اند، برداشت­های متفاوتی از این معانی داشته­اند. کریستف لوکزنبرگ، نویسنده­ کتاب «قرائت سریانی ـ‌ آرامی از قرآن»، بر این نظر است که قریانا به گزیده‌هایی از نوشتارها اطلاق می­شده که در مراسم عبادی خوانده می­شده است؛ به نظر وی، مطابق خود قرآن، منبع این گزیده‌ها «کتاب مقدس» بوده است. در این نوشتار، واژه «قرآن» با استفاده از زبان‌شناسیِ تاریخی ـ تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاه‌های این نویسنده مورد نقد قرار گرفته است.

نوشتار حاضر به تحلیل و نقد مدخل «جزیه» (poll tax) اثر خاورشناس آمریکایی پُل هِک در دایرة‌المعارف قرآن لیدن می‌پردازد. نویسنده ابعاد جزیه از قبیل خاستگاه، پرداخت‌کنندگان، مصادیق و شأن نزول آیه جزیه و هدف از تشریع آن را مورد بررسی قرار داده است. این موضوع، از نظر فقهی ـ حقوقی حائز اهمیت است. به ‌تلاش قابل تقدیر مؤلف و مطالب ارزنده‎اش در مقاله مذکور، بر نوشتار او نقدهایی نیز وارد است. وی خاستگاه جزیه را خارج از اسلام دانسته و فلسفه تشریع آن را یک بار جایگزین خسارت مالی ناشی از اخراج مشرکین از مکه، و بار دیگر نشانه کرنش مقابل حکام، و نهایتا آن را نوعی مالیات برای حفظ خطوط اعتقادی اسلام می‌داند. او هم‌چنین نابسامانی پدیدآمده در مشمولین حکم جزیه به سبب رفتار یکی از خلفا را تغییر حکم اسلام پس از رحلت پیامبر اکرمa در امر جزیه خوانده است. به دلیل ضرورت پاسخ به شبهات مستشرقان در زمینه احکام اقتصادی اسلام و بصیرت‌افزایی مسلمانان در برابر این شبهه‌ها، پژوهش پیش‌رو انجام شده است. در نقد مطالب این مدخل، با استدلال به آرای علمای مسلمان و به ویژه بزرگان شیعه و نیز صاحب نظران در عرصه اقتصاد اسلامی ـ که از دید مؤلف مغفول مانده است ـ به نقد دعاوی پُل هِک قلم زده شد و نیز موضوع جزیه در عصر حاضر که وی از قلم انداخته بود، مورد اهتمام نگارندگان این سطور قرار گرفت.

ماسیمو کامپانینی (Massimo Campanini) یکی از اسلام پژوهان معاصر است که در بررسی آیات قرآن‌کریم، تفاسیر مسلمانان معاصر، فلسفه اسلامی و حکومت اسلامی فعال بوده است و تألیفات او از زبان ایتالیایی به زبان‌های مختلف غربی ترجمه و تأثیر زیادی بر مجامع علمی غرب داشته و دارد. یکی از تألیفات پر تیراژ او کتاب «The Quran: the Basics» است که طیف وسیعی از دیدگاه‌های او را در زمینه الفاظ قرآن‌کریم، علوم قرآنی، تاریخ اسلام و تفسیر در بر می‌گیرد. این نوشتار تنها به بررسی نظرات او درباره برخی واژگان قرآن‌کریم پرداخته است و نقد دیدگاه‌های او در سایر حوزه‌ها، مجالی دیگر می‌طلبد. این پژوهش با رویکردی تحلیلی انتقادی با استفاده از منابع متقن و آخرین تحقیقات مکتوب موجود در کتاب‌های و مقالات علمی پژوهشی تدوین شده است. روش پژوهش در فرآیند نقد، با توجه به نگاه برون دینی کامپانینی و عدم وجود پیش فرض‌های اعتقادی اسلامی، روش تحلیل عقلی ـ تاریخی است که با استفاده از دانش کلامی، تفسیری و علوم قرآنی عمومی شیعه و با استفاده از روش نقد علمی‌ ـ تحلیلی به نقد نظرات نویسنده پرداخته شده است. این نگاشته با نقد برداشت‌های او از چند واژه قرآنی به این نتیجه رسیده است که کامپانینی با تکیه به برخی منابع خاورپژوهان دیگر و پیش فرض‌های خود و هم‌چنین عدم توجه به منابع شیعی و مبانی و قواعد تفسیر و تأویل، ضمن خلط این دو مفهوم، در فهم آیه نور، کیفیت قرائت پیامبر اکرمa در غار حرا، معنای واژه متشابه و مصداق راسخان در علم دچار خطا شده است.

مسئله نسخ یکی از مسائل علوم قرآنی است که در فهم احکام آیات قرآن نقش به سزایی دارد و از دیرباز مورد توجه قرآن پژوهان و مفسران بوده است. جان برتن نویسنده مقاله «نسخ» در دایرة المعارف قرآن لایدن، سعی دارد با استناد به احادیث ساختگی، اسراییلیات و دیدگاه سطحی برخی نویسندگان از «نسخ»به عنوان دو مقوله بر علیه دین مبین اسلام استفاده نماید: 1. وقوع تحریف در قرآن؛ 2. وقوع تعارض و تناقض در میان آیات قرآن. از این دو مقوله نیز غیرالهی و غیر وحیانی بودن قرآن را نتیجه گیری نماید. هرچند که او به انواع نسخ تصریح نکرده است، اما طبق مثال‌هایی که ارائه می‌نماید، مدعی وقوع همه انواع نسخ در قرآن است. در این نگاشته پس از ترجمه فرازهایی از آن، ادعاهای وی مورد بررسی و نقد قرار گرفته که عدم مراجعه به منابع معتبر و دیدگاه اندیشمندان مکتب اهل بیتb، پیش فرض‌های نادرست تفسیری به ویژه در آیات مرتبط با نسخ، استمداد از منابع جعلی و ساختگی، عدم آگاهی لازم و کافی از برخی مباحث علوم قرآنی از اشکالات عمده وی می‌باشد.

در این مقاله دیدگاه‌های مستشرقان درباره ماهیت نسخ آیات قرآن مورد بررسی قرار گرفته است و شش دیدگاه نادرست ایشان نسبت به ماهیت نسخ نقد شده است. دیدگاه هایی که در این مقاله نقد و بررسی شده اند عبارت است از 1-معرفی نسخ به عنوان راه حل تعارضات قرآن، 2- معرفی اختلاف قرآن و فقه و اختلاف فتاوا به عنوان منشأ اندیشه نسخ، 3- معرفی نسخ به عنوان راهی برای اصلاح و تعدیل اشتباهات قرآن، 4- معرفی فراموشی پیامبر(ص) به عنوان علت اندیشه نسخ، 5- نسخ را نوعی تبدیل بی ضابطه و دل‌خواه احکام دانستن 6- معرفی نسخ به عنوان توجیه کننده بی انضباطی در جمع قرآن. همچنین در ضمن نقد این دیدگاه ها، شبهات دیگری مانند ادعای تناقض در قرآن، تشکیک در وحیانی و آسمانی بودن قرآن، ادعای تحریف در قرآن، نسبت فراموشی به پیامبر اعظم(ص) و نظرات نادرست آن‌ها پیرامون جمع قرآن مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

مقاله «عایشه بنت أبی بکر» اثر اسلام‌شناس آمریکایی، دنیس اسپلبرگ است که در دایرة‌المعارف قرآن لیدن به چاپ رسیده است. او در این مقاله، دو ماجرای تبرئه عایشه از زنا (إفک) و جنگ جمل را محور اصلی پژوهش خود در بازشناسی سیمای عایشه قرار داده و سپس به تحلیل هر یک می‎پردازد. نوشتار یاد‎شده نقاط قوت و ضعف‎ متعددی دارد. وی با تفسیری که از "أم المؤمنین" ارائه نموده و بر اساس آیه شریفه «وقرن فی بیوتکن» (احزاب/33) زنان مسلمان را محکوم به خانه‎نشینی و نیز پرهیز از مناصب سیاسی به علت مشارکت عایشه در اولین جنگ داخلی در اسلام (جنگ جمل) می‎داند. افزون بر این، مدعی می‌شود که شیعه اعتقادی به عفت عایشه نداشته و راه را برای اتهام به وی باز گذاشته است. وجود چنین ادعاهایی در مقالات دایرة‌المعارف قرآن لیدن، ایجاب می‎کند تا قرآن‎پژوهان مسلمان به پاسخگویی و اعلام دیدگاه صحیح اسلام در این خصوص بپردازند. در نوشتار پیش رو ضمن تقدیم محورهای اصلی مقاله‎ی مزبور، آرای مؤلف در بوته نقد قرارگرفته و پاسخ‌هایی مستدل بر اساس منابع شیعه و اهل سنت ارائه‌شده است. در ابتدا معرفی کوتاهی از اسپلبرگ و آثارش اصورت گرفته و پس از تحلیل محتوایی مقاله مذکور، مهم ترین ادعاهای نویسنده مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.

مقاله «خدیجه» اثر باربارا فریر استواسر در جلد دوم دایرة المعارف قرآن لیدن منتشر شده است. وی با استناد به منابع اهل سنت ابتدا به معرفی حضرت خدیجه پرداخته و بعد از بیان ویژگی های او به چگونگی ازدواج خدیجه با پیامبر اسلام می‌پردازد و در ادامه به حمایت‌های مادی و معنوی او از پیامبر، اسلام آوردن او و آیاتی از قران که در متون تفسیری با خدیجه مرتبط شده و جایگاه خدیجه در بین زنان برگزیده اشاره می‌نماید. نویسنده این نوشتار، به رغم مراجعه به منابع متعدد، به دلیل استناد به منابع اهل سنت و منابع محدودی از مستشرقان دچار کاستی و اشتباهاتی شده‌ و مطالبی را ذکر کرده که با تاریخ قطعی ناسازگاری دارد. این نوشتار در صدد است با بررسی این مقاله، مطالب آن را با استناد به منابع معتبر اسلامی نقد نموده و جایگاه حضرت خدیجه نزد مسلمانان را کاملاً تبیین نماید. زد مسلمانان را کاملاً تبیین نماید.