جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله پرسش‌های درون‌متنی در حوزة مباحث زبان‌شناسی قرآن، سؤال از نحوة سخن‌گفتن قرآن در مواردی است که مردان و زنان را مخاطب قرار می‌دهد و یا دربارة مردان و زنان به طور خاص سخن می‌گوید و در این موارد، به زعم برخی اندیشمندان و مستشرقان، قرآن متأثر از فرهنگ زمانه، گفتمانی مردانه را اتخاذ نموده‌است و جانب‌دارانه سخن می‌راند. این مقاله به بررسی و تبیین این شبهه می‌پردازد و دلایلی را در پاسخ به این شبهه مطرح می‌نماید. نتیجة این تحقیق آن است که گفتمان مردانة قرآن متأثر از فرهنگ زمانه نبوده‌است، بلکه ایرادکنندگان شبهه، مباحث زبان‌شناختی قرآن را با مباحث کلامی یا اخلاقی خلط نموده‌اند و با نگاهی یکسویه به آیات و چشم‌پوشی از آیات هم‌موضوع و هم‌معنا و نیز رعایت نکردن قاعدة سیاق در فهم، موجب تقطیع آیات و اشتباه در فهم شده‌اند. همچنین، بی‌توجهی اینان به مباحث برون‌متنی مثل وجود تفاوت‌های تکوینی بین زن و مرد، نقش‌های اختصاصی هر یک و نیز اصل تشابه‌محوری به جای تناسب‌محوری موجب فهم نادرست از این دسته آیات شده‌است. اطلاعات این پژوهش به صورت کتابخانه‌ای گردآوری شده‌است و پردازش داده‌ها با روش تحلیل انتقادی می‌باشد.

«سلفیه» اصطلاحی نوظهور در تاریخ اندیشة اسلامی است که گروهی از اهل حدیث و پیروان احمدبن حنبل، ابن‌تیمیه و محمدبن عبدالوهاب برای خویش برگزیده‌اند. آنان در روش شناخت، نقل‌گرا و در فهم نقل، ظاهرگرا هستند. عقل را شایستة فهم مسائل الهی ندانسته‌اند و رسالت آن را تنها فهم درست سخنان سلف می‌دانند. بر مبنای هستی‌شناسی سلفیه، خدا موجودی آسمانی و نشسته بر عرش در آسمان هفتم است. صفات خبری زاید بر ذات همچون «یَد»، «نَفْس» و «وجه» دارد و در قیامت به چشم سَر دیده خواهد شد. آنان در تبیین و تفسیر این گونه صفات الهی از حیث معناشناسی بر اساس اصل ظاهرگرایی در قرآن و سنت، و به تبعیت از برخی اهل اثر و اصحاب حدیث به معنای ظاهری و عامیانه این صفات بسنده کرده، آنان را تأویل نمی‌کنند. این گروه با تفسیر افراطی و متعصبانه‌ای که از توحید دارند، فقط خود را توحیدی می‌خوانند و سایر مسلمانان را مشرک و کافر قلمداد می‌کنند. امام علی(ع) تشبیه را رد کرده‌است و برای ردّ آن، ادله‌ای آورده‌است. امیر مؤمنان علی(ع) تنزیه مطلق را قبول ندارد و قائل به این است که خدا را در حدّی که خود خدا و پیامبران او معر فی کرده‌اند و بر اساس آیات و افعال او، می‌توان شناخت. در این مختصر مبانی سلفیه به خامه نقد کشیده شده‌است.

قرآن کریم مهم‌ترین و اصیل‌ترین منبع اسلامی است. بی‌شک در این منبع کامل، در زمینة قدرت سیاسی سخن رانده شده‌است. قدرت سیاسی به «مطلوب» و «نامطلوب» تقسیم می‌شود. یکی از مقولاتی که در تحلیل قدرت سیاسی نامطلوب اهمیت دارد، شناسایی لایه‌های آن است. سؤال اصلی اینکه: لایه‌های قدرت سیاسی نامطلوب از منظر قرآن چیست؟ فرضیة تحقیق آن است که «زر»، «زور» و «تزویر» بیانگر لایه‌های سه‌گانة قدرت سیاسی نامطلوب در قرآن، یعنی آشکار، نیمه‌پنهان و پنهان هستند. روش تجزیه و تحلیل داده‌ها، تفسیر موضوعی قرآن با بهره‌گیری از روش استنطاقی است. روش جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و از ابزار فیش‌برداری استفاده شده‌است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که «زر»، «زور» و «تزویر»، منابع سه‌گانة شکل‌گیری لایه‌های سه‌گانة قدرت سیاسی نامطلوب از منظر قرآن هستند. در لایة اول، قدرت سیاسی عریان و آشکار است و با استفاده از زور و ترساندن دیگران اعمال می‌شود. در لایة دوم، قدرت سیاسی با استفاده از منابعی همچون ثروت و با تحریف ارزش‌ها اعمال می‌شود و در لایة سوم، قدرت سیاسی با خدعه و مخفی کردن نیت عامل قدرت صورت می‌گیرد

یکی از نظریات مشترک و مطرح در علوم پایه و علوم انسانی، به‌ویژه علوم دینی، دیدگاه خلقتی شبه‌انسان، انسان‌نما یا انسانی دیگر غیر از نسل بشر کنونی است. در نگاه کلی، این نظریه را باید متأثر از افسانه‌های تاریخی دانست. وجود برخی ابنیة تاریخی که امکان ایجاد آن‌ها از سوی نسل بشر امروزی وجود ندارد، تصوری برای اندیشمندان ایجاد کرده تا به انسان‌های فرازمینی یا نسل شبه‌انسانی معتقد شوند که زمانی در زمین می‌زیستند. در پی سلسله‌مطالعاتی در علوم پایه، همچون فیزیک و ریاضی، با طرح مباحث مربوط، احتمال وجود زمینی دیگر غیر از این زمینی بسیار زیاد است. با توجه به تأیید این مطالعات، در کلیسا موضوع خلقت عالمی دیگر به چالشی در حوزة دین به شمار آمد. علوم اسلامی نیز که برخاسته از آموزه‌های قرآن کریم می‌باشند، به این موضوع ورود نمود و با وضع اصطلاح «اکوار و ادوار»، به بحث در باب آن پرداخت. با بهره‌گیری از آیات و بررسی آن‌ها در کنار روایات دربارة امکان خلقتی مشابه، خلقت انسان در عالمی قبل از عالم موجود و یا وجودِ مردمانی از جنس ما، یا شبیه ما که از نسل حضرت آدم(ع) هستیم، به‌دست می‌آید که وجود چنین انسان‌هایی قبل از حضرت آدم(ع) منتفی نیست. این نظریه با آفرینش و فیض مدام خداوند متعال هماهنگی بیشتری دارد. این پژوهش، جستاری است در استخراج زمینه‌هایقرآنی‌ ـ روایی خلق مدام، به‌ویژه از رهگذر توجه به منبع عقل، به روشی توصیفی و تحلیلی سامان یافته‌است.

خداوند متعال در سه آیه از قرآن و با سیاق تهدید، از فرورفتن آب‌های زمین به گونه‌ای که امکان بازیافت آن میسّر نباشد، سخن گفته‌است. تحقیقات دانشمندان علوم زمین در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که این تهدیدِ پروردگار پدیده‌ای است که به لحاظ علمی کاملاً محتمل است و این آیات اشاره‌ای دقیق به پدیده‌ای علمی دارند که نه تنها در روزگار نزول قرآن، بلکه تا سالیان پیش، بشر از این پدیده آگاهی نداشت، در حالی ‌که مفسران این آیات را تنها به عنوان «تهدیدی» تفسیر می‌کردند که به امر الهی یا اعجازگونه رخ خواهد داد. در نظریة علمی مورد بحث، سه نکته شایستة توجه هست: 1ـ فرورفتن آب به عمق بسیار زیاد در زمین. 2ـ امکان نفوذ حجمی از آب به اعماق زمین که فراتر از کلّ آب‌های زمین است. 3ـ غیرقابل بازیافت بودن آب‌هایی که به اعماق زمین نفوذ کرده‌اند. تحلیل تفسیری واژگان و جملات سه سیاق، تطبیق مفهوم آیه با پدیدة علمی پیش‌بینی‌شده از هر سه نظر به دست می‌دهد. این اکتشاف علمی، آیت و نشانه بودن آیات سه‌گانة مذکور را بر علم مطلق فروفرستندة قرآن آشکار و به اصطلاح کلامیان، اعجاز این آیات را ثابت می‌کند.

تأمین نیاز انسان به احترام، شایستگی و قدرت موجب اعتماد به نَفْس، خودشکوفایی و موفقیت می‌شود و ضربه به این نیاز نیز موجب احساس ضعف و حقارت می‌گردد. هدف از این تحقیق، بررسی این نیاز و بنیادین بودن آن از نگاه قرآن است. به این ‌منظور، با شیوة داده‌بنیاد، کلیدواژه‌های مرتبط با احترام در نرم‌افزار مکس‌کیودا وارد شدند و کار کدگذاری همراه با تحلیل‌ محتوا به شکل مقوله‌بندی‌های مختلف انجام گرفت. برای معنایابی واژگان در این تحقیق، از روش میدان‌ معنایی ساختگرا و معناشناسی شناختی و برای موارد بینامتنی از روش تفسیر موضوعی استفاده شد. تحلیل کلیدواژگان و موارد بینامتنی، فراوانی پانصد کد مرتبط با موضوع احترام را در قرآن نشان داده‌است و سطوح متعددی از راهکارهای رشد یا ضربه به احترام و نیز علل شکل‌گیری یا مقابله با احترام را استخراج کرده‌است. در نتیجه، این میزان از بسامد نشانگر بنیادین بودن نیاز به احترام از نگاه قرآن است. بررسی کلیدواژه‌های احترام و همنشین‌های آن‌ها دو زیرمجموعة قدرت در برابر ضعف و شایستگی در برابر تحقیر را برای نیاز احترام نشان می‌دهند.

یکی از جلوه‌های درخشان صحیفة سجّادیّه پیوند این کتاب شریف با قرآن ‌کریم است. هدف این جستار، به تصویر کشیدن انس و همنشینی امام سجّاد(ع) با قرآن ‌کریم و نیز اثرپذیری عمیق آن حضرت(ع) از کلام وحی در دعای اوّل تا هفتم صحیفة سجّادیّه است. ضرورت این پژوهش، هویداسازی یکی از انواع تعامل گنجینة حدیثی شیعه با قرآن‌ کریم، از رهگذر بررسی گونه‌شناسی اقتباس و کارکردهای گوناگون این گونه‌ها در بافت متنی صحیفة سجّادیّه می‌باشد. بدین منظور، با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی این عنصر ادبی پرداخته شده‌است. گونه‌های مقتبس قرآنی در هفت دعای اوّل صحیفة سجّادیّه عبارت است از: اقتباس کامل، جزئی، متغیّر، اشاره‌ای و استنباطی. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که پربسامدترین گونه، اقتباس متغیّر و دشوارترین نوع، از حیث تشخیص، اقتباس استنباطی است و انگیزة کاربست این گونه‌ها برای تعلیل، تأکید، تفسیر و توضیح، تهلیل و تحمید و جری و تطبیق است و گاه کارکرد ترکیبی دارد.

هوش معنوی، کاربرد معنویّت برای پاسخگویی به نیازهای ذهنی و پرسش‌های بنیادین هستی‌شناسانه است که بر پایة عقاید دینی به‌کار گرفته می‌شود و نقش اساسی در تأمین سلامت روانی و هدفمند کردن زندگی دارد. اگرچه در پژوهش‌های انجام گرفته در حوزة هوش معنوی به گروه سنّی بزرگسالان توجه فراوانی شده‌است، می‌توان این نوع از هوش را با توجه به آموزه‌های قرآنی در کودکان نهادینه کرد. یکی از روش‌های این امر، بهره‌گیری از شعر است. در پژوهش حاضر که به شیوة تحلیلی ـ توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته‌است، به بررسی هوش معنوی کودکان بر اساس شعر و مبتنی بر آموزه‌های قرآنی پرداخته می‌شود. به همین منظور، مؤلفه‌های هوش معنوی در شعر کودک واکاوی، و با استناد به آیه‌های قرآنی، کارکرد آن بررسی شده‌است. کاربرد هوش معنوی در شعر کودک باعث می‌شود که فضایل اخلاقی در کودکان پرورش یابد و او پاسخی متناسب با درک خود، نسبت به خدا و هستی بیابد و با اعتقاد به خدای آفریننده، در برابر سختی‌ها بردبار باشد. مؤلفه‌های هوش معنوی در شعر کودک، منطبق با آموزه‌های قرآنی و با کارکرد تعلیمی است. از این رو، رهاورد وحی الهی برای پرورش روح کودک و تعالی بخشیدن به او برای شکوفایی، قابلیت و توانایی‌ها در درک امور فرامادی است.

«اعتماد به نَفْس» از آن دسته واژگانی است که همواره در معنای لغوی و روان‌شناسی با دین در تضاد است. پژوهش حاضر، برای نزدیک شدن به سیمای آن از قرآن، به روش تحلیلی و با استفاده از شیوة معناشناسی هم‌زمانی، به تحلیل «اعتماد به نَفْس» در قرآن و حدیث پرداخته‌است و ارتباط مفهومی آن را با واژه‌های جانشین، همنشین و متضاد واکاوی کرده‌است تا حوزۀ معنایی و مفاهیم پیرامونی آن بازشناخته شود. از آنچه در متن مقاله بیان شد، می‌توان گفت اعتماد به نَفْس به عنوان یک موهبت از ناحیۀ خداوند، به معنای ایمان و اتکا به توانایی‌ها و استعدادهای واقعی خویش بر مبنای تقوی و توکل بر خداست که فراتر از معنایی است که لغویون و روان‌شناسان می‌گویند.

اين تحقيق با هدف بررسي عناصر اصلي آموزش رسمي قرآن دورة ابتدايي و وضعيت فعلي آن در ايران، بر اساس اسناد بالادستي نظام تعليم و تربيت و نظرات کارشناسان ارشد و معلمان نمونه، با روش تحليل محتواي کيفي انجام‌ شده است. جامعه آماري، تمام اسناد بالادستي نظام تعليم و تربيت ايران و کارشناسان ارشد حوزه آموزش قرآن دورة ابتدايي و نيز کلاس‌هاي آموزش رسمي قرآن دورة ابتدايي، و نمونة آماري شامل کلاس‌هاي آموزش رسمي قرآن دورة ابتدايي استان قم بوده است. روش نمونه‌گيري هدفمند بوده و انتخاب افراد نمونه تا به حد اشباع نظري ادامه يافته است. روش گرد‌آوري داده‌ها نيز فيش‌برداري از اسناد و مصاحبه با کارشناسان ارشد اين حوزه بوده است. از نتايج اين تحقيق، تعيين نقش محتواي آموزشي و معلم به‌عنوان اصلي‌ترين عناصر آموزشي و فاصله نسبتاً زياد اين عناصراز استانداردها و شاخص‌هاي منتج از اسناد بالادستي و نظرات کارشناسان ارشد اين حوزه است.