جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن و عترت دربردارنده چارچوب تمام نیازمندی‌های انسان و جامعه بوده و دارای نظام معرفتی، تربیتی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است که در صورت به‌کارگیری آن‌ها می‌توان به هدف آفرینش انسان (خلیفه‌اللهی در زمین) نزدیک شده و با گسترش عدالت موردنظر قرآن و عترت، به رفاه عمومی و پیشرفت در عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و... دست یافت. در قرآن، اصول و شاخص‌های پیشرفت جامعه در ابعاد و حوزه‌های متعدّد بیان‌شده است. با توجه به اینکه هدف از نگارش این مقاله استخراج عوامل پیشرفت در حوزه‌های زندگی فردی و جمعی در اجتماع اسلامی است با این توصیف در این مقاله نویسنده درصدد است، با استفاده از روش تحلیل اسنادی از روش‌های تحلیل کیفی به بررسی عوامل پیشرفت در جامعه اسلامی بپردازد و در این راستا به تشریح موارد تأثیرگذار در حوزه‌های اعتقادی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی که شاخصه‌های مهم پیشرفت است، پرداخته است؛ و بخشی از این علت‌ها و عوامل را برشمرده و با توجه به آیات قرآن کریم و استفاده از کلام آسمانی وحی الهی و دیدگاه مفسران و صاحب‌نظران به‌اجمال آن‌ها را مورد ارزیابی قرار داده است. با توجه به توصیف‌های فوق، نویسنده در این پژوهش درصدد پاسخگویی به این پرسش اساسی است که عوامل پیشرفت جامعه اسلامی از منظر قرآن کریم چیست؟

مرجعیت علمی قرآن در حوزه علوم انسانی؛ موضوعی است که در این مقاله مورد پژوهش قرار گرفته؛ با توجه به این‌که دانشگاه‌ها در جهان اسلام بالاترین مراکز تخصصی ازجمله در رشته‌های علوم انسانی هستند که از نقص آشکار در آگاهی از رسالت خود رنج می‌برند؛ زیرا علوم مدرن همان‌گونه که از منابع غربی اخذشده بدون تکمیل و تطبیق با فرهنگ اسلامی به دانشجویان منتقل می‌شود؛ درحالی‌که این علوم بر مبنای واقعیت‌های غربی شکل گرفته و با واقعیت‌های جهان اسلام بیگانه هستند؛ و این دوگانگی بین تئوری و واقعیت بزرگ‌ترین عامل ناکارآمدی نیروهای انسانی تحصیل یافته و عدم پیشرفت جهان اسلام است. نگارنده می‌خواهد به‌منظور تولید دانش و توسعه معارف اسلامی راهکارهای اساسی جهت رفع نواقص و روش‌های اصلاح و اسلامی ساختن علوم انسانی موجود را جستجو و تفحص نماید. با اتخاذ روش تحقیق بنیادی به شیوه انتقادی با تفکیک علوم طبیعی از علوم انسانی به بررسی سرچشمه‌ها و منابع علوم انسانی پرداخته، با بررسی میزان اعتبار داده‌های دانش تاریخ، انسان‌شناسی، مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی مدرن که جریان نوزایی پس از رنسانس با رویگردانی از تفکر قرون‌وسطایی مسیحیت به آن‌ها روی آوردند و بر پایه معلومات حاصله از آن‌ها به بازتولید رشته‌های مختلف علوم انسانی پرداختند؛ با اثبات نواقص و کاستی‌های آن‌ها برای تولید رشته‌های گوناگون علوم انسانی؛ به این نتیجه رسیده است که در دنیای معاصر، متقن‌ترین مرجع علمی موثق و علم‌آور در زمینه‌های مختلف انسانی اعم از تاریخ، انسان‌شناسی، مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی، قرآن کریم است که برای تحقیق در مورد آن‌ها به روش‌های مختلف حسی، تعقلی، استنباطی فرامی‌خواند. و تنها با مرجعیت علمی قرآن در زمینه دانش، روش و ارزش می‌توان به تولید علوم انسانی کارآمد رسید

مفسر در تفسیر قرآن کریم بر اساس پاره‌ای زیرساخت‌ها و باورهای فکری به تفسیر قرآن می‌پردازد و این مسئله بر اساس تمامی تعریف‌هایی که از تفسیر بیان می‌شود، اجتناب‌ناپذیر است. یکی از مبانی علمی و معرفت‌شناختی قرآن کریم، جامعیت معرفتی قرآن به دیده نیازمندی‌های بشر است. هرچند ممکن است این مسئله موردبررسی قرارگرفته باشد؛ ولی ما سعی داریم این مسئله را به‌صورت روشمند و با بررسی چیستی، چندگونگی (اقسام)، چرایی (ادله عقلی و نقلی) و چگونگی (اثرگذاری در تفسیر) بیان کنیم که مهم‌ترین نتیجه آن کشف این قواعد است: 1. لزوم کشف و استخراج نیازهای هدایتی انسان از قرآن؛ 2. لزوم کشف و استخراج روش‌های تأمین نیازمندی‌های بشر؛ 3. لزوم کشف و استخراج پیام‌ها و پندهای هدایت آموز قرآن که نیازهای انسان را تأمین می‌کند. اگر پذیرفتیم که قرآن تمام نیازمندی‌های هدایتی بشر را تأمین کرده است باید پیام‌های و پندهای هدایتی قرآن را کشف کنیم و آن‌ها را در زندگی بکار ببندیم که هدف اصلی نیز همین کاربست پیام‌ها و پندهای قرآن است 4. لزوم کشف و استخراج پیام‌ها و پندهای هدایت آموز تک‌تک آیات قرآن؛ 5. لزوم تمسک به مفسرین حقیقی قرآن. پذیرفتن و بکار بستن این مبنا در زندگی فردی و جامعه بشری گامی نو در راستای تحول جامعه بشری و علوم انسانی ایجاد خواهد کرد که می‌تواند همه جامعه بشری را تحت تأثیر قرار دهد.

بحث رابطه قرآن و فرهنگ زمانه و نوع تعامل میان آن دو، از مسائل نوپدید قرآن‌پژوهی در دو حوزه معرفتی جهان اسلام و دنیای غرب است. در این میان، اندیشه‌ی تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه درواقع، سرشت وحیانی، الگو و شاخص‌بودگی قرآن بر سایر منابع معرفتی مسلمانان را نشانه رفته است. پذیرش یا انکار تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه، تأثیر مستقیم بر صلاحیت و عدم‌صلاحیت مرجعیت علمی قرآن بر دیگر حوزه‌های دانش بشری، ازجمله علوم انسانی دارد. مرجعیت علمی قرآن، آنگاه محقق می‌شود که تمامی گزاره‌های قرآن از دستبرد افکار و اندیشه‌های بشری، سالم، از قطعیت صدور بهره‌مند و از حجیت لازم و اعتبار کافی برخوردار باشد. این نوشتار، به دنبال تبیین و توصیف چگونگی چندگانگی تعامل قرآن و فرهنگ زمانه، و درنهایت، اثبات حجیت و دوام مرجعیت علمی قرآن برای علوم انسانی است؛ که با روش تحلیلی ـ توصیفی، با استناد بر آیات قرآن و نقد و بررسی آراء قرآن‌پژوهان صورت گرفته است. یافته‌های پژوهش آشکار می‌سازد که در بحث از انواع تعامل قرآن و فرهنگ زمانه، از میان سه دیدگاه موجود، انکار مطلق بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن؛ تأثیرپذیری قرآن از واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی عصر نزول؛ و برخورد فعال و هوشمندانه قرآن در برابر عناصر و مؤلفه‌هایی از فرهنگ زمانه؛ تنها دیدگاه سوم از منطق روشن، قدرت استدلال و استناد کافی برخوردار است. طرفداران این دیدگاه استدلال می‌کنند که عناصر و مؤلفه‌هایی از فرهنگ زمانه در قرآن بازتاب یافته‌اند؛ اما این بازتاب با سه رویکرد پذیرش، پیرایش و نکوهش و با سه نوع تعامل اثباتی، سلبی و اصلاحی همراه بوده است. بر این نوع تعامل، پیامدهای مثبت و متعددی مترتب است که اثبات وحیانی بودن سرشت قرآن، مصونیت متن و محتوای قرآن از افکار و اندیشه بشری و درنهایت، اثبات حجیّت و دوام و بقای مرجعیت علمی قرآن برای سایر علوم و معارف بشری، ازجمله علوم انسانی، تنها بخشی از پیامدهای این نوع تعامل است.

انسان از دیرباز در جهت کشف حقیقت از روش‌های گونه‏گون و بسیاری بهره‏ برده است. با گذر زمان و رشد و انسجام یافتن تفکر انسانی، برخی از این روش‏ها گزینش و پذیرفته شد و به‌عنوان پارادایم یا همان چارچوبه‌های ذهنی، فکری و فرهنگی، معیار کشف و سنجش حقیقت قرار می‏گیرد. در حال حاضر صاحب‌نظران علوم انسانی با توجه به سه نوع پارادیم اثبات‌گرایی، تفسیرگرایی و انتقادی به تحلیل، استنباط و توصیه‏ علمی می‏پردازند. پژوهش حاضر با مبنا قرار دادن آیات قرآن کریم به بررسی پارادایم‏های رایج در علوم انسانی پرداخته است و با توجه به بینش قرآن کریم درباره انسان، آن‏ها را در بوته نقد و بررسی قرار می‏دهد. پارادایم قرآنی از رویکردهای مختلف انسان شناخت متناسب باانگیزه‌های انسان‌ساز بهره برده و گونه‏ای خاص از پارادایم فکری را سامان داده است؛ هرچندکه میان پارادایم‏های موجود و پارادایم قرآنی نقاط مشترکی مشاهده می‏گردد. این پژوهش اثبات می‏کند که پارادایم برخاسته از مبانی قرآنی می‏تواند به‌عنوان چارچوبه‏ای مشخص و مستقل معیار استدلال و استنباط‏های علمی در حیطه علوم انسانی قرار گیرد. اثبات این مدعا با بیان نمونه‏هایی کاربردی و نظری به همراه پیشنهادهای پژوهشی دیگر در ادامه این نگاره آمده است.

وحدت و هم‌بستگی اسلامی، یکی از حیاتی‌ترین و ضروری‌ترین مسائل مربوط به جهان اسلام و کشورهای اسلامی است که در آموزه‌های اسلامی و دستورهای قرآن کـریم ریشه دارد و مکرر در کلام خدا و سنت نبوی بر آ‌ن تأکید شده است. هدف از تدوین این مقاله، بررسی آموزه‌های قرآن به منظور دستیابی به راهکارهای قرآنی و روایی برای هم‌گرایی و هم‌بستگی اسلامی و تقویت آن، و فائق آمدن بر عوامل واگرایی است. بر این اساس، با تتبع در آیات قرآن و روایات اسلامی، راهکارهایی یافت شده است. تعمیق باورهای دینی، بسترسازی نهادهای تربیتی برای رشد دینی، بازگشت به آموزه‌های اسلام با محوریت قرآن کریم، عدالت اجتماعی، پرهیز از تعصب و شایعات و سخنان اختلاف‌انگیز، رعایت حقوق متقابل، سعه صدر و روحیه‌ گفت‌وگو و تعامل، ازجمله راهکارهایی است که می‌تواند هم‌گرایی و هم‌بستگی اسلامی را تأمین کند و تحکیم بخشد. امید اینکه با تمسک به حبل­الله و آموزه­های قرآن و نیز درک شرایط حساس کنونی و توطئه‌های شوم استکبار، و عمل بر مبنای راهکارهای قرآن و پیشوایان دینی، بر عوامل واگرایی و اختلافات فائق آییم تا در سایه امنیت و آرامش کشورهای اسلامی، شاهد حاکمیت اسلام، هم‌بستگی و یکپارچگی روزافزون و عزت و سربلندی مسلمانان جهان باشیم

يكي از روش‌هاي تربيت اخلاقي، تأييد است كه در آن، مربي، شخصيت يا رفتار متربي را به بهترين شكل ممكن ارزيابي كرده، كارهاي او را به بهترين انگيزه‌هاي واقعي ممكن نسبت مي‌دهد. اين پژوهش، با هدف بررسي و بيان ديدگاه قرآني، دربارۀ روش تأييد در تربيت اخلاقي، انجام گرفته ‌است. روش پژوهش، توصيفي ‌ـ تحليلي و مقايسه‌اي است؛ بدين منظور، ابتدا روش‌هاي تربيت اخلاقي در رويكرد دل‌مشغولي، با مراجعه به كتاب‌ها و مقالات مرتبط، بيان شده ‌است. سپس، روش‌هاي تربيت اخلاقي قرآن، با مراجعه به آيات قرآن و كتاب‌هاي مرتبط، استخراج شده، در سه محور انديشه، احساس و رفتار ارائه گرديده ‌است. در نهايت، با بررسي آموزه‌هاي اخلاقي ديني، ديدگاه قرآني، دربارۀ روش تأييد بيان شده ‌است. يافته‌هاي پژوهش ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌حاكي از اين است که قرآن کريم، روش تأييد را به چند شكلِ ايجاد حس فضيلت‌جويي، عزتمندي و شرافت در انسان، بيان كرامت ذاتي انسان و استفاده از روش‌هاي تغافل و توبه به کار گرفته است.

اين نوشتار، به منظور دستيابي به واژگان قرآني حوزه تربيت و حوزه‌هاي معنايي آن، از رويکرد همزماني استفاده کرده است. اين پژوهش، به روش اسنادي و کتابخانه‌اي و به شيوه‌اي تحليلي از نوع تحليل معناشناسانه تدوين يافته است. لذا روش انجام اين پژوهش توصيفي ‌ـ تحليلي است. ازاين‌رو، ابتدا حوزه‌هاي معنايي تربيت در دو محور مربي و متربي بررسي و پس از استخراج واژگان کليدي هر حوزه بر اساس نص آيات قرآن کريم، به ترسيم شبکه معنايي آن در قرآن کريم پرداخته است. در اين شبکه، مشاهده مي‌شود که برخي واژگان حوزه مربي در عين اينکه در نص آيات قرآن کريم در يک مرتبه به عنوان مربي مطرح شده‌اند، در مرتبه‌اي ديگر، در همان نصوص آيات، نقش متربي را دارند. تنها واژه «الله» است که در اين شبکه، نقش ثابتي داشته و در رأس واژگان حوزه مربي خودنمايي مي‌کند. آنچه در نهايت در اين شبکه، به روشني قابل دستيابي است، اينكه از بين واژگان حوزه مربي در قرآن کريم، توجه قرآن بر واژه «الله» است و در بين واژگان حوزه متربي، توجه بر واژه «انسان» است.

در علم منطق یکی از اقسام استدلال، استقراء است که به رغم تنزل اعتبار آن نسبت به قیاس برهانی، از اهمیت و رواج قابل توجهی برخوردار است. یکی از بهترین راهها برای ایجاد انگیزه، عبرت آموزی، تقویت باورها و نیز هدایت عموم انسان‌ها، طریقه استقراء است. قرآن کریم گرچه از طرق مختلف استدلال در موارد خاص، برای امر هدایت استفاده کرده است، اما در این میان، شیوه استقراء، فراوانی قابل توجهی دارد. روش‌های دیگر استدلال، از جمله برهان عقلی در قرآن در مقایسه با استقراء کمتر دیده می‌شود. توصیه خداوند به بررسی و نگریستن در سرنوشت گذشتگان و بیان نمونه-های زیادی از اقوامی که وضعیت مشابهی داشتند، از جمله شواهد این ادعاست. یکی از استدلالهای قرآن کریم در برخی از آیات به این شکل است که شما مردم اگر رفتار و برخوردی همانند اقوام پیشین داشته باشید، سرنوشتی مشابه آنان خواهید داشت. به نظر می‌رسد یکی از اهداف خداوند از بیان سرنوشت اقوام گذشته، هشدار به مخاطبین خود و عبرت آموزی می-باشد تا از این طریق مسیر هدایت را برای آنان هموار سازد و حجت را بر آنان تمام کند. با توجه به حجم بالا و تعدد موضوعات در روش استقرایی قرآن، این نوشتار تنها به تحقیق مواردی می‌پردازد که با تعبیر «سیروا» و «انظروا» و مشتقات آنها بیان شده است. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد که استقراء کاربرد بیشتری نسبت به سایر اقسام استدلال دارد و تاثیرگذاری آن نیز غیر قابل انکار است.

مسئلة زنان به دلیل اهمیت آن از ابعاد مختلف مطمع‌نظر پژوهشگران و جامعه‌شناسان در این عصر می‌باشد که به فراخور آن عاملی برای تغییر فضای جوامع گوناگون به نفع زنان است. از دین و کتاب‌های آسمانی به‌عنوان یکی از عوامل اثرگذار جدی در این تغییر می‌توان نام برد. ارائه نمایی از این کتب در هویت زنان، عاملی در روشن شدن اثر جدی آموزه‌های دینی است. ازآنجاکه هویت‌یابی زنان در احکام خاص ایشان در دو کتاب قرآن و تورات مورد کاوش قرار نگرفته است، در این پژوهش برآنیم به بازخوانی هویت فردی اجتماعی و دینی زنان در احکام اختصاصی آنان با روش تحلیلی و دین‌پژوهی جزئی بپردازیم. این پژوهش نشان داده که هویت زنان در برخی از احکام، وابسته یا مستقل بودن هویت آنان را آشکار می‌نماید و در نهایت بستر خوانش جدید از آموزهای قرآن و تورات را فراهم نماید.