جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چندلایه‏ای‏بودن ساختار مفهومی (Conceptual Structure)قرآن سبب شده است یکی از دغدغه‏های دین‎پژوهان ازعصر نزول وحی تا کنون دستیابی به مقاصد واقعی خالق وحی در ورای آیات قرآن باشد. همین مسئله زمینه به‏کارگیری نظریات علمی متعدد را در هر عصری برای کشف مفاهیم نهفته در ساختار مفهومی تودرتوی این کتاب آسمانی فراهم ساخته است. این پژوهش نیز درچارچوب نظریه «فضاهای ذهنی» (Mental Space Theory)فوکونیه (Fauconnier) (1985) به مطالعه ساختار مفهومی قرآن کریم در محدوده پانزده پانزده جزء دوم، بپردازد تا کارایی آن را در تبیین ساختارهای مفهومی قرآن ارزیابی کند. روش انجام پژوهش، توصیفی- تحلیلی است؛ بدین ترتیب که پس از معرفی چارچوب نظری تحقیق، داده‏ها به شیوه کتابخانه‏ای و به کمک فیش‏برداری از محدوده پژوهش استخراج شده، با تحلیل آنها مشخص گردید نظریه فضاهای ذهنی در تحلیل شناختی ساختار مفهومی قرآن کارآمد است، تشخیص و تفکیک فضاهای حاکم بر آیات و روابط میان آنها زمینه درک بهتری را از مقاصد واقعی خالق وحی فراهم می‏سازد. در نهایت معلوم شد ارتباط میان فضاهای حاکم برآیات هدفمند بوده، هرآیه‏ای از قرآن نیز بر مبنای فضای ذهنی خاصی مفهوم‏سازی شده است.

پیامبر خدا(ص) و امامان معصوم(ع) گذشته از رسالت، بیان شریعت که از پرتو جعل الهی بر عهده آنان آمده، جهات دیگری نیز دارند. گفتار، کردار و تقریر معصومان(ع) سنّت را به عنوان یکی از منابع استنباط رقم زده است؛ اما مشکلی که در این میان برای مستنبط احکام رخ می‌دهد آن است که آیا از هر روایتی می‌توان استنباط فقهی صورت داد یا نه؟ در اینجاست که سخن از شئون و جهات مبیّنان شریعت و کشف دقیق قلمرو سنت برای فقیه، موضوعی مهم شمرده می‌شود. مسئله‌ای که پژوهش حاضر بدان پرداخته، عبارت است از روش کشف قلمرو سنت است. به منظور حل این مسئله، پنج روش‌، بررسی و ارزیابی شده است. این روش‌ها عبارت‎اند از: عقلی محض، عقلی نقلی، نقلی فقهی، سیستماتیک و نقلی محض. روش نقلی محض اگر با مصداق‏شناسی شئون، تکمیل و با بهره از روش‎های دیگر پیشرفت داده شود، بی‌تردید بهترین راه است.

«ویلیام کلیفورد» نظریه‌ای را با نام «اخلاقِ باور» مطرح کرد و در ضمن آن مدعی شد که هر کس باوری را بدون قرینه و شاهد بپذیرد، مرتکب خطای اخلاقی شده است. او در این نظریه، دین‌داران را متهم به بی‌اخلاقی کرده و انتخاب آنها را بدون قرینه و شاهد و در نتیجه، غیرآگاهانه دانسته است. دیدگاه او با انتقادات مختلفی از سوی اندیشمندان مختلف، از جمله «ویلیام جیمز» مواجه شد. بی‌دلیل بودن، تعمیم نابه‌جا و افراطی، عدم توجه به ابعاد مختلف انسان و ... از جمله مهمترین اشکالات وارده به این نظریه هستند. در این مقاله، دیدگاه کلیفورد را پس از تبیین و بررسی فلسفی، با آموزه‌های قرآنی مقایسه کرده‌ایم و توضیح داده‌ایم که اگر ایمان در یک مکتب یا از سوی یک شخص مبتنی بر فهم و استدلال باشد ـ چنان‌که در مکتب اسلام و از سوی بسیاری از مسلمانان چنین است ـ ادعای کلیفورد نادرست خواهد بود. به عبارت دیگر، حتی اگر بعضی عقایدِ برخی دین‌داران از مصادیق ادعای کلیفورد باشند و بی‌اخلاقی تلقی شوند، ایمان و عقاید بسیاری از مسلمانان مبتنی بر شواهد و ادله محکم و متقن هستند و اخلاقی به‌شمار می‌روند.

ملاصدرا در اسفار، مراتب چهارگانه‌ای را برای علم خداوند در نظر می‌گیرد. مسئله این مقاله بررسی استنادات قرآنی ملاصدرا و هماهنگی برداشتهای وی با ظواهر آیات و دیدگاه‌های غالب در تفاسیر شیعی است. از آنجا که مراتب علم الهی در حکمت متعالیه با مراتب وجود پیوند خورده و حقیقت علم عین حقیقتِ وجود، بسیط و دارای مراتب حقیقی است؛ بر این اساس با روشی تحلیلی و استنادی مروری بر اقسام علم الهی، چگونگی علم الهی به ماسوا و مراتب و عوالم وجود در نظام آفرینش از نظر ملاصدرا خواهیم داشت. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که ملاصدرا کوشیده تا حد امکان آیات قرآن را با استفاده از ضوابط عقلی و نوآوری های حکمی خود تفسیر کند.

جامعیت قرآن که خود ذیل بحث کارکرد و قلمرو دین مطرح می‌شود، از دیرباز به عنوان یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن مورد توجه متفکران و قرآن‌پژوهان اسلامی بوده است؛ اگرچه مصرف اصطلاح «جامعیت قرآن»، محصول دوران اخیر به حساب می‌آید، اما محتوای آن با عناوینی مانند علوم مستنبط از قرآن مورد توجه بوده است. مفسران و متکلمان مسلمان در اصل جامعیت قرآن در عرصه هدایت و تأمین نیازهای بشر برای هدایت، اختلافی نداشته؛ اما در مصداق و کیفیت و قلمرو جامعیت قرآن و احکامش وحدت نظر ندارند. در حوزه اخیر شاهد سه رویکرد اعتدالی، حداکثری و حداقلی هستیم. صادق بلعید در کتاب «القرآن و التشریع» با نفی رویکرد حداکثری و اعتدالی، مفاهیم و معارف قرآن را فردی و مربوط به حیات اخروی انسان می‌داند. یافته تحقیق بر آن است که وی علاوه بر نادیده گرفتن آیات فروان قرآن که صراحت در نگاه و دخالت دین در مناسبات اجتماعی دارد، حتی سابقه عملی حضور نبی مکرم اسلام را در این حوزه نادیده می‌انگارد. در این مقاله با روش تحلیلی و اسنادی، و با رویکرد انتقادی به بررسی دیدگاه بلعید در این کتاب پرداخته و از رهیافت اعتدالی در حوزه جامعیت قرآن دفاع می‌کنیم.

برقعی (1287-1372) یکی از روحانیان و از جمله قرآنیون است که عقاید شیعی را نقد می‌کند. او بر اساس برخی از روایت‌های ضعیف، کلینی و برخی از محدثان و در نهایت شیعیان را به «اعتقاد به تحریف‌ قرآن» متهم می‌کند. این مقاله دیدگاه‌های سید ابوالفضل برقعی را در مسئله ‌تحریف می­کاود و صحت‌ و سقم آرای وی را می‌سنجد. گردآوری اطلاعات در این نگارش کتاب‌خانه‌ای، و پردازش آنها به روش توصیفی‌تحلیلی است. دلایل‌ متعددی بر سلامت‌ قرآن و صیانت ‌قرآن از تحریف نزد شیعه وجود دارد. علاوه بر بسیاری از بزرگان ‌شیعه که به سلامت‌ قرآن از تحریف اشاره ‌کرده‌اند، دانشمندان منصف اهل سنت نیز شیعه را از این تهمت مبرا دانسته‌اند. برقعی به واسطه فصل‌الخطاب شیعه را به تحریف قرآن متهم می‌کند در حالی که در رد فصل‌الخطاب کتاب‌های‌ فراوانی نوشته ‌شده است. یکی دیگر از اشکالات وارد بر برقعی نداشتن نگرش تاریخی به این مسئله و توجه‌نکردن به انگیزه صاحبان کتب حدیثی، یعنی جمع‌آوری حدیث و جلوگیری از نابودی آن، است.

این مقاله کتاب «قرآن، یک دایرة‌‌المعارف» الیور لیمن را بررسی می‌کند و ویراستار، نویسندگان، ترجمه، فهرست‌بندی مدخل‌، چگونگی گزینش، و چینش آن‌ها را مورد نقد قرار می‌دهد. این کتاب با 468 مدخل اصلی و ارجاعی در 800 صفحه توسط 8 نفر عضو هیئت تحریریه و چهل و سه نویسنده تخصصی در سال 2005 میلادی منتشر شد. توجه به مذهب شیعه و شخصیت‌های آن، ارائه بیشتر مدخل‌ها با واژه‌های قرآنی، حجم کم مدخل‌ها و زبان ساده از نقاط قوت و استفاده نکردن از قرآن‌پژوهان متبحّر، نداشتن نظام جامع در مدخل‌ها، رعایت نکردن یک‌نواختی در روش انتخاب و ارجاع مدخل‌ها و کم توجهی به مفاهیم اصلی قرآن، از نقاط ضعف کتاب به شمار می‌آید.