جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم محور اصلی هدایت گری در اسلام است. از این رو، تعلیم قرآن به سایرین، به ویژه کودکان، مورد تاکید پیشوایان دین بوده است. در فضای عمومی جامعه، این امر متولیانی دارد، اما در فضای خانواده، چه کسی باید عهده دار تعلیم قرآن به بچه ها باشد؟ وظایف والدین در تعلیم قرآن به فرزندان و حدود و شرایط آن، مسائلی است که نوشتار حاضر با روش استنادی و تحلیلی (با تاکید بر روش شناسی استنباطی و فقهی) در صدد پاسخ به آن است. در این مسیر، پس از استناد به ادله عامی که شامل مساله تحقیق حاضر است و همچنین ادله خاص، می توان گفت که هر یک از والدین مسوولیتی ویژه به عنوان مستحب موکد و مضاعف دارند که قرآن را به فرزندانشان آموزش دهند. آموزش قرآن به فرزندان از حیث ابعاد، مستحب مولوی عینی نفسی توصلی تعیینی می باشد. این حکم علاوه بر تعلیم الفاظ، شامل آموزش مفاد و تفاسیر قرآن نیز می شود. البته این استحباب، در مورد «تعلیم الفاظ قرآن به اندازه واجبات نماز» به وجوب مبدل می گردد. مناسب است تعلیم قرآن قبل از همه آموزش ها آغاز گردد و آن هنگامی است که کودک به «سن تمییز» می رسد.

زمینه فکر و بیان امام علی (ع) بیش از هر چیز متاثر از قرآن کریم بوده است، کثرت تنوع اشارات و معانی قرآنی در کلام آن حضرت هم تا حد زیادی به سابقه آشنایی و بزرگ شدن در خانه وحی و مشاهده نزول آیات بر پیامبر و جمع آوری قرآن به وسیله حضرت بر می گردد.

از فضایل اخلاقی مورد تاکید در اسلام «عفاف» است که در اصطلاح به نیروی درونی تعدیل کننده شهوات و غرایز انسان اطلاق می شود. توجه بسیار آیات و روایات نشان از اهمیت بی حد و حصر این مساله در اسلام دارد؛ چرا که بدون آن انسان در مسیر اعتدال قرار نگرفته و به سعادت حقیقی خود نایل نخواهد شد. گویش صحیح عفاف به فتح عین است و نباید آن را مترادف حجاب دانست؛ بلکه عفاف از ابعاد وسیعی برخوردار است که حجاب یکی از مصادیق آن می باشد و استعمال عفاف در معنای حجاب از قبیل استعمال لفظ کل در جزء آن است. همچنین عفاف صفت مشترک میان نوع انسان است لذا اختصاص به زمان و مکان خاصی ندارد و میان مرد و زن مشترک است. ابعاد عفاف نیز جنبه های مختلف زندگی بشر را در برگرفته و انسان هم در کردار، هم در گفتار و هم افکار دعوت به رعایت عفاف و خویشتن داری شده است. اهمیت این امر موجب گردیده که قسمت عظیمی از دستورات اخلاقی اسلام بدان اختصاص داشته باشد.

قرآن کریم تمایل به پوشیده بودن را از امور فطری و درونی انسان می داند که از آغاز خلقت آدم و حوا در نهاد انسان به ودیعه گذاشته شده است. خداوند در قرآن به پیامبر اسلام (ص) خطاب می کند که به مردان زنان باایمان فرمان دهد تا برای پاسداشت پاکی ها و فضایل و رسیدن به کمال، نگاه های خویش را از نامحرم فروکاهند و دامان (عورت) خویش را بپوشانند و به زنان باایمان فرمان دهد که اندام ها و زینت هایشان را در برابر نامحرمان آشکار نسازند و خود را با مقنعه ها و چادرهایشان بپوشانند و با حفظ حریم در برابر مردان نامحرم و پرهیز از هرگونه رفتار تحریک آمیز، سلامت جامعه را پاس داشته و خود را نیز از آزارها و مزاحمت های هوس رانان مصون و محفوظ دارند. روایات منقول از معصومان (ع) در تفسیر آیات حجاب و همچنین شان نزول این آیات نیز موید و مکمل همین معناست.

هنر کتاب آرایی به مجموعه هنرهایی اطلاق می شود که در ساخت، تزیین و تهیه نسخ خطی به کار می روند. این هنر در جهان سابقه ای دیرینه دارد. در هر برهه زمانی از تاریخ، هنر کتاب آرایی به گونه ای تحت تاثیر منع و تاییدات دینی و آیینی قرار گرفته است. هنر کتاب آرایی در دوره ایلخانی شاهد تحولات و تغییرات بسیاری بوده است. و به عنوان، دوره تاثیرگذاری در روند تزیینات کتب و نسخه برداری آن ها محسوب می شود و نقطه عطفی برای شروع و پیشرفت تذهیب به شیوه ایرانی می باشد. از جمله میراثی که از گذشته در تذهیب این دوره به ودیعت نهاده شده، استفاده از قطع عمودی در کتب و سادگی و بی پیرایگی در تذهیب، است که روز به روز به انسجام و پختگی آن افزوده گردید. نمونه از قرآن های موجود از این دوره، ویژگی های تذهیب دوره ایلخانی را به وضوح نشان می دهد. نقش ستاره چند گوش، فرم های هندسی، جدول کشی های مرکب، ترنج ها و شمسه های کوچک حاشیه همه و همه از جمله عناصر تذهیب در این دوره اند. این دوره زمانی مقارن با دوره دوم گوتیک و عصر طلایی آن در اروپا می باشد که شامل سده های سیزدهم و چهاردهم / هفتم و هشتم می باشد. سبک گوتیک از خاستگاه خود یعنی فرانسه به سراسر اروپا گسترش یافته و به شیوه های مختلف، در کشورهای گوناگون رواج یافت. استفاده از حروف سرآغاز منقوش یا مصور در هم بافته شده، ظرافت تغزلی در پیکره ها، کاربرد رنگ های درخشان و علاقه به ریزه کاری و تزیین، از جمله ویژگی هایی است که در آراستن انجیل های این دوره از آن استفاده شده است. از جمله انجیل های مصور این دو سده می توان انجیل فقرا، انجیل شاه عباس، کتاب مزامیر و مکاشفات یوحنا را نام برد.

خوشنویسی اسلامی تجلی گاه کلام خداوند است و تبدیل به یکی از تجسمات هنر مقدس گردیده است. اصول آن طی قرون متوالی تکامل و پالایش یافته و صورت آن امروزه از ویژگی های خاصی برخوردار گردیده که موجب تاثیرات عمیق بصری و روحی در دل و جان مومن می شود. در واقع می توان گفت این هنر تجسمی از کلام خداست. هر چند که منشا صوری این خط و حروف آن در شبه جزیره عربستان و بخش هایی از عراق عرب است، اما این هنر در دامان هنرمندان ایرانی به تکامل رسید و بالیده شد و ایرانیان مبدع بسیاری از زیباترین و ظریف ترین خطوط اسلامی شدند.از سویی دیگر ایرانیان مبدع هنر تذهیب اسلامی بودند، هنری که چون حریم و حصاری از گیاهان و گل های آسمانی باغ کلام خداوندی را احاطه کرد.این نوشتار تحقیقی است پیرامون نسخ خطی قرآنی متعلق به قرون هفتم / اول تا دوازدهم / ششم به ویژه نسخ ایرانی که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. این نسخ 4 عدد می باشند و در این مقاله به لحاظ نوع خطوط و نقوش تذهیب مورد بررسی قرار گرفته اند.

خط و کتابت به عنوان برجسته ترین و والاترین شکل هنر اسلامی همواره از جایگاه رفیعی برخوردار بوده است. از این رو جای تعجب نیست که این هنر دیرینه به با شکوه ترین و زیباترین شکل ممکن در خدمت کتابت قرآن مجید و مکتوب نمودن کلام وحی قرار گرفته است.اشتیاق به خوشنویسی که گونه ای نمایشی ایمانی است، باعث خلق شگفت ترین آثاری شده است که تاکنون در زمینه هنر مذهبی به وجود آمده است و دلیل ماندگاری آن آثار گرانبها، پس از گذشت سال های متمادی، مراقبت خاصی بوده که به واسطه تقدس متن آسمانی قرآن صورت گرفته است.از جمله مکان هایی که یادگارهای بسیاری از میراث گرانبهای آثار و نسخه های نفیس خطی قرآنی را در خود دارد؛ کتابخانه آستانه قدس رضوی است. در میان نسخه های قرآنی نفیس و قابل توجهی که از ادوار مختلف در این کتابخانه وجود دارد؛ 7 قرآن مربوط به سده یازدهم/ پنجم و 38 قرآن مربوط به سده دوازدهم/ ششم است که جمعا 33 عدد از آن ها ترجمه شده و 12 عدد بدون ترجمه است.در این مقاله 7 نمونه از نسخ سده یازدهم و دوازدهم/ پنجم و ششم؛ به لحاظ نوع تذهیب و کتاب آرایی و همچنین روند کتابت قرآن در این دو سده مورد بررسی و مقایسه قرار می گیرد. اهداف اساسی این مقاله موارد ذیل را در بر می گیرد:1- معرفی نسخه های نفیس قرآنی ترجمه شده و بدون ترجمه قرون یازدهم و دوازدهم/ پنجم و ششم موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی2- تذهیب، کتاب آرایی و کتابت قرآن در سده یازدهم و دوازدهم/ پنجم و ششم.سوالات مقاله نیز به شرح ذیل می باشند:1- چه نوع خطوط و کتاب آرایی در قرآن های قرون یازدهم و دوازدهم/ پنجم و ششم موزه آستان قدس به کار رفته است؟2- ویژگی های تذهیب به کار رفته در قرآن های مکتوب این قرون کدام است؟شیوه گردآوری مطالب و داده های مورد استفاده در مقاله، کتابخانه ای و اسنادی و روش تنظیم مطالب توصیفی و تحلیلی- تاریخی است.

بشر از ابتدا به دنبال یافتن راه هایی جهت انتقال مفاهیم گسترده اجتماعی، فرهنگی، قومی و مذهبی خود به دیگران بوده است. یکی از بهترین راه ها و مسیرها، بویژه در انتقال مفاهیم مذهبی به غیر از نوشتن، تصاویر و یا آراستن متون نسخه ها می باشد. در نتیجه هنر کتابت و کتاب آرایی مذهبی، از پیش از اسلام اعتبار و اهمیت ویژه ای در نزد همگان داشت. این  جایگاه و اهمیت پس از ورود اسلام به ایران، در کتابت و کتاب آرایی صفحات قرآن، باقی ماند. از جمله هنرهای مورد توجه دوره تیموری، کتابت قرآن کریم بود. در نتیجه کتابت و خوشنویسی از جمله هنرهای با ارزش به حساب می آمد، چه در این دوره، عروس خطوط ایرانی، نستعلیق توسط میرعلی تبریزی، ابداع شد و بسیاری از خوشنویسان این زمان، تبحر بسیاری در نوشتن انواع خطوط از جمله اقلام سته داشتند. خطوط نسخ، ثلث، توقیع و رقاع و در مواردی نستعلیق جهت ترجمه آیات و کوفی در سر سوره ها، در کتابت قرآن های خطی مورد استفاده بود. وجود نسخه های ارزشمند ونفیس قرانی شمار قابل توجه از هنرمندان این زمان، به  خصوص شاهزادگان و حاکمان تیموری چون بایسنقر میرزا و ابراهیم سلطان، توجه بسیاری از محققان را به هنر کتاب آرایی دوران تیموری جلب کرده است. از این روی در این مقاله تا کوشش می شود پس از بررسی شاخصه های هنر کتاب آرایی تیموریان، با در نظر گرفتن مشکلات دسترسی به نسخ قرآنی، نسخ خطی نفیس قرآنی تیموری در مجموعه های داخل و خارج، اعم از کتابخانه ها و موزه ها مورد بررسی قرار می گیرد. اهداف: 1- شناسایی قرآن های تیموری موزه ها و مجموعه های داخلی و خارجی 2- بررسی کتابت، تذهیب و ویژگیهای شاخص قرآن های تیموری سوالات: 1- شمار قرآن های خطی مجموعه های داخلی و خارج دوران تیموری کدام است؟2- ویژگی های شاخص هنر کتاب آرایی و کتابت قرآن دوران تیموری چیست؟