جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وجود لطایف اخلاقی در آیات قرآن بیانگر جایگاه ویژه التزام به مکارم اخلاق نزد خداوند است. در نگاه سطحی ، آیات الاحکام، صرفا حقوقی و جزائی به نظر می‌رسند. اما بررسی دقیق‌تر، بیانگر انطباق کامل این احکام با موازین اخلاقی است. برجسته‌ترین مصادیق جهت‌گیری‌های اخلاقی قرآن کریم، مرتبط باروابط میان افراد در شرایط ناگواری همچون، جهاد، قصاص و طلاق است. این مقاله اختصاصا به بررسی نقطه مزج فقه و اخلاق در احکام طلاق می‌پردازد. موضوع طلاق در آیات متعددی در سور البقره، الطلاق، النساء و الاحزاب مطرح شده است. تاکید خداوند بر رعایت «معروف و اخلاق» در تمامی معاشرت‌های زوجین مشهود است. از آنجا که در جامعه کنونی، سبک زندگی زناشویی و سبک جدایی افراد، انطباق چندانی با احکام شریعت ندارد، لذا رعایت دقیق احکام و لطایف اخلاقی مدنظر شارع، می‌تواند به میزان قابل توجهی موجب آشتی و رجوع مجدد زوجین به زندگی مشترک شود. شایان ذکر است، توجه به لطایف و ظرائف اخلاقی آیات مذکور در ترجمه‌ها، تفسیرها و قانون‌های رایج اغلب از نگاه محققان و پژوهشگران مغفول مانده و یا بسیار سطحی و گذرا از آن یاد کرده‌اند. این مقاله با نگاهی نافذ نکات اخلاقی شاخص احکام طلاق در زمینه عده، استراد مهریه، اعطاء هدیه، اجرت شیردهی و... را بیان می‌کند.

واژه ضرب از جمله واژه‌های پیچیده در زبان عربی است که به‌زعم برخی از قدیمی‌ترین لغویان متقدم برای جمیع اعمال به کار می‌رود. از این‌رو فهم دقیق مفاهیم ضرب در قرآن و دستیابی به لایه‌های معنایی آن نیازمند انجام مطالعه‌ای روشمند است. معناشناسی ساختاری یکی از روش‌های مطالعات قرآنی است که به استخراج معنای نهفته در متن با در نظر گرفتن شبکه‌ای از روابط مفهومی می‌پردازد. پژوهش حاضر بر مبنای روابط همنشین و جانشین و با رویکرد ساخت‌گرا درصدد کشف مؤلفه‌های معنایی «ضرب» است. تلاش شده است با تحلیل معنایی واژگانی که در یک حوزه معنایی با ضرب قرار دارند و در دو محور همنشینی و جانشینی، جایگاه معنایی ضرب در قرآن تبیین شود. مؤلفه‌های معنایی «ضرب» که از طریق روابط همنشین به آن دست یافته شد عبارتند از: اتصال، پیوستن، بستن، ترک کردن، روی‌گرداندن، بهم پیچیدن، آشکار شدن، احاطه کردن و نیز فعلی همراه با بروز و ظهور خارجی، قدرت، سنگینی و ایجاد اثر و تغییر. همچنین مؤلفه‌های معنایی رفتن، بریدن، ترک کردن، روی‌گرداندن، احاطه، پوشاندن، بهم فشردن و درهم پیچیدن از طریق محور جانشینی «ضرب» قابل دستیابی هستند.

جود خشونت، صلح محقق نمی‌شود. خشونت فرهنگی و ساختاری، دو مانع اصلی برای دست‌یابی به صلح پایدار در جوامع و در سطح بین‌المللی هستند. خشونت فرهنگی به جنبه‌هایی از فرهنگ اشاره دارد که خشونت را توجیه می‌کنند یا به آن مشروعیت می‌بخشند و دین می‌تواند یکی از منشأهای خشونت فرهنگی باشد. خشونت ساختاری به تبعیض، محرومیت و ممنوعیت‌های نهادینه شده در جامعه اشاره دارد؛ خشونت ساختاری در ساختارها نهفته است و در توزیع نابرابر قدرت، منابع و فرصت‌ها نمایان می‌شود. پژوهش حاضر از نوع کیفی است و با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به بازخوانی آیات قرآنی مرتبط با صلح و خشونت می‌پردازد تا موضع قرآن را درباره این دو مقوله (بر مبنای تعریف و گونه بندی یوهان گالتونگ) به دست آورد. در این راستا آیات مربوط به اصول دین اسلام، اخلاق و معنویت اسلامی، هدف بعثت پیامبران الهی و شیوه‌های دعوت به دین را انتخاب و نسبت آن‌ها با صلح و خشونت را بررسی می‌کند. همچنین به مقایسه تطبیقی ویژگی‌های طاغوت وساختار اجتماعی جامعه تحت سلطه فرعون با مؤلفه‌های خشونت ساختاری پرداخته، نتیجه می‌گیرد اصول اسلام و دیگر آموزه‌های قرآنی - اسلامی صلح محور و خشونت ستیز بوده، پایه‌های محکمی برای صلح فرهنگی هستند اماخشونت فرهنگی و خشونت ساختاری را نفی کرده، آن‌ها را برنمی‌تابند.

انگاره شیطان در متون دینی تورات و قرآن­کریم همسو با مولفه­های خداشناسی و هستی­شناسی بازشناسی می­گردد. هستی شیطان در پنداره روایی تورات از ناهمسانی یا فقدان وحدت وجودی بهره دارد و با صورت­بندی متفاوت، روایی طبیعی و انتزاعی و با کارکردهای گوناگون بازنمون شده است. شیطان در انگاره پیشا اسلامی از ماهیت اسطوره­ای در ذیل رب­الارباب پرستی خوانش شده است و دگرگونی روایی تورات از شیطان به­عنوان موجودی آگاه، خیرخواه و با گمانه مستقل از خدا با کارکرد خاص به موجودی دوراندیش، آزماینده و فریبکار، برآمده از شیوه پیدایی و پدید آمدن تورات در روند تاریخی، همزیستی، همکنشی با تمدن­ها(میان­رودانی) و پیوند با نظام گفتمانی آنان است، ولی در رهیافت قرآنی با محوریت توحید، معنای نوینی از آن ارائه شده است. تبار شیطان در روایتگری تورات از ماهیت الوهی اساطیری بهره داشته و کارکرد دوگانه او برای نظم زمینی، ذیل خدای برتر قابل خوانش است، اما تبار شیطان در قرآن به عنوان آفریده خداوند و بهره­مند از صفت اختیار با کارکرد همگون (وسوسه­گر، گمراه­کننده،...) روایت شده است. در این جستار با بهره­مندی از شیوه معناشناختی هم­زمانی و درزمانی و مولفه­های همبسته با آن به بازخوانی تبارشیطان از جهت چیستی و کارکردی در متون تورات و قرآن­کریم پرداخته و تلاش شده تفاوتهای روایی آن را آشکار سازد.

مساله اعجاز از مباحث حایز اهمیت قرآن است که از نیمه دوم قرن دوم آغاز شده و تا قرن هشتم به حد کاملی از رشد و بالندگی رسید. یکی از شخصیت‌های ممتاز علوم تفسیر و معانی قرآن که این مهم را مورد بررسی و تدقیق قرار داده فناری است. شمس‌الدین فناری صاحب تفسیر عین الاعیان با رویکرد عرفانی است. به نظر ایشان معجزه امر خارق‌العاده­ای است که همراه با تحدی باشد بدون اینکه با آن معارضه شود وبا کرامت وارهاص فرق دارد. فناری در تفسیر خود در مورد اعجاز نسبت به علمای قبل از خود دو رویکرد جدید دارد: نخست اعجازی که متعلق به خود قرآن است و دوم اعجازی که متعلق به برگرداندن مردم از قدرت معارضه با قرآن است، نه از خود معارضه با وجود قدرت دستاوردهای حاصله از این پژوهش نشان می‌دهد که فناری علاوه بر هم‌نظر بودن با سایر علماء در زمینه اعجاز؛ دارای نظرات و اندیشه‌های تازه‌ای نیز بوده است که بارزترین آن تحلیل کاملاً عرفانی از مقامات پیامبر اسلام(ص) و قدرت ایشان بر ارائه معجزه و نیز تحلیل ماهیت نظم با مؤلفه‌های پنج‌گانه آن است.

«انفاق» از برجسته­ترین اصول هدایتی فردی ـ اجتماعی قرآن بوده که از آن به عنوان تقوای مالی در برابر تقوای اعتقادی و عبادی یاد شده است. بسامد بالای آیات انفاق در گفتمان الهی بیانگر اهمیت ویژه آن نزد خداوند می­باشد تا جایی که به عنوان راهی برای نجات از بیماری­های درونیِ نفس مانند بخل و شُحّ و... بیان شده است و زمینه­ساز طهارتِ روح خواهد بود. بر پایی روابط همنشینی، این واژه دارای واژگان باهم­آیند بسیاری در آیات الهی می­باشد. نوشتار حاضر با تکیه بر روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، ضمن استخراج برخی از واژگان همنشین با واژه انفاق، به مؤلفه­های معنایی آن بر پایه عناصر ممیزه ایجابی و سلبی اشاره دارد؛ رهیافتهای حاصل آنکه، واژه انفاق با پاره­ای از مفاهیم اعتقادی و اخلاقی با بار عاطفی مثبت مانند ایمان، تقوا، احسان، خیر، امانتداری، تجارت پرسود و... همنشین شده و با ایجاد روابط معنایی در سطح جمله، مؤلفه­های معنایی همچون ایمان عملی، زایش امنیت و سلامت فردی و اجتماعی، خداباوری، تقویت ارزشهای اخلاقی و اعتدال­گرایی و... را شکل می­دهد. هر یک از این روابط واژگانی به ظرافت­های معنایی و تصویرپردازی­های ادبی ویژه­ای از واژه فوق اشاره دارد و به نوبه خود بیانگر انسجام و پیوستگی لفظ و معنا در گفتمان الهی می­باشد؛ به­طوری­که عدم توجه به برجسته­سازی­ها در روابط همنشینی از فهم دقیق و عمیق واژگان خواهد کاست.

موضوع پژوهش حاضر بررسی سیر تطور و تحول ساختاری و معنایی واژه نذر و مشتقات آن در زبان‌های عبری، عربی و سریانی با تمرکز بر گزارش قرآن و عهدین با روش تاریخی، تطبیقی – تحلیلی می‌باشد. مشتقات ریشه­ی «نَذْر» در قرآن کریم در دو معنای نذر­کردن و ترساندن آمده ­است. اما در زبان عبری و عهد عتیق و همچنین در زبان سریانی و عهد جدید فقط در معنای نذرکردن آمده، خبری از معنای ترساندن در این دو زبان و عهدین وجود ندارد. بررسی­ها نشان می­دهد که هر چه به عصر اسلام نزدیک می­شویم معنای دومی برای این ریشه شکل می‌گیرد و آن ترساندن است.

حکم ارتداد یکی از فروعات مسلّم فقهی اسلام است که براساس آن فرد مرتد به مجازات های سنگین محکوم می شود. ازحبس تا اعدام. علاوه بر مخالفین و منتقدین به اسلام بسیاری از مدافعین نیز بر این باورند که حکم مذکور برخلاف یکی از بدیهی ترین حقوق اولیه انسان، یعنی آزادی عقیده و بیان می باشند. در این راستا کتب و مقالات بسیاری با رویکردهای مختلف برای پاسخ به این شبهه پارادوکسیکال به رشته تحریر درآمده است. برخی کلاً به حذف این حکم و ضد بشری بودن آن رأی داده و برخی با نگاه مسالمت آمیز و حذفی و محدود کردن آن به شرایط و زمان خاص، و عده ای هم بانگاه امنیتی به مسأله ارتداد، آن را حرکتی فتنه گرانه شمرده و با توجه به عواقب مخرب اجتماعی آن مرتد را مستوجب مجازات دانسته اند.گروهی با نگاه تحلیلی به ارتداد و واژهای مرتیط با آن و ماهیت عقیده کلاً عمل ارتداد را خارج از عقلانیت و اندیشه قلمداد کرده و آن را ماهیتاً از حوزه تعقّل و تفکّر خارج و بلکه ضد عقلانیت شمرده و حکم ارتداد را حرکتی برای دفاع از حریم تعقل و تفکر شمرده اند . پایان نامه حاضر نیز با گرایش به تئوری اخیر علاوه بر آنکه ارتداد صادقانه از اسلام را محال دانسته تلاش نموده تا آنجا که ممکن است رویکرد چهارم را مبرهن و مستند به آیات و روایات نماید. به همین منظور پس از تحلیل واژه های مرتبط با ارتداد، فصلی اختصاص داده شد به اینکه وجود آزادی عقیده و بیان و حکم ارتداد هر دو از بدیهیات اسلام بوده و پس از نگاهی کوتاه به آراء مختلف منتقدین و مدافعین از حکم ارتداد، با تحلیل مفهوم عقیده و اسلام و تبیین ماهیت ارتداد، و اثبات لجوجانه و معاندانه بودن آن پارادوکس مورد ادّعا مرتفع گردید.