جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برهان‌ خلقی مشروط به وجود خلق‌ است و بدون وجود خلق، وجود خدا اثبات نمی‌شود. همچنین برهان صدیقین ابن سینا مشروط به «وجودٌ ما» و تقسیم وجود به واجب و ممکن بوده و برهان ملاصدرا نیز مشروط به اصالت وجود و تشکیک و عین ربط بودن وجود معلول به علت است. این در حالی است که وجود خدا مشروط به وجود خلق نیست. بنابراین اگر وجود انکار یا شک شود، یا تقسیم وجود به واجب و ممکن پذیرفته نشود و یا در اصالت وجود یا تشکیک آن و عین ربط بودن معلول به علت تلقی به قبول نگردد و همچنین اگر این مبانی و مقدمات انکار یا شک شوند، نمی‌توان وجود خدا را اثبات کرد. همچنین اگر در صورت استدلال تردید شده یا اعتبار آن نفی شود، نمی‌توان وجود خدا را اثبات کرد. حال که وجود خدای متعال مشروط به شرطی نیست، پرسش این است که: آیا می‌توان برهانی اقامه کرد که اثبات وجود خدا هم مانند وجود او مشروط به هیچ شرطی نباشد؟ برهان صدیقین علامه به این پرسش پاسخ مثبت می دهد و وجود خدا را بدون هیچ شرطی اثبات می‌کند. در برهان علامه، هرچند اصل وجود انکار یا شک شود و نیز مبانی دیگر اثبات وجود خدا در براهین دیگر نفی شوند و یا در آنها تردید شود و نیز شرایط صوری برهان هم انکار یا شک شود، باز هم وجود خدا اثبات می‌شود. بنابراین در برهان علامه اثبات وجود خدا مانند وجود خدا مشروط به هیچ شرطی نیست

دکارت، فیلسوف شهیر فرانسوی که به قولی موسس فلسفه دوران جدید محسوب می شود درمهم ترین آثار خود،یعنی « تاملات در فلسفه اولی»و نیز «اصول فلسفه»براهینی براثبات وجود خداارائه کرده است .مطالب کتاب تاملات، در زمان خود دکارت اعتراضات زیادی را برانگیخت که مجددا توسط وی پاسخ داده شد.یکی از براهین دکارت برای اثبات خدا استدلال از راه تصور خداوکمال لایتناهی نهفته در این تصور است که به موجب قانون علیت باید ماخوذ ازعلتی دست کم معادل خودباشد و چون درجهان طبیعت چنین مرجعی برای ایجاد تصور کمال لایتناهی وجود ندارد پس باید یک خدای کامل نامتناهی منشا پیدایش این تصور باشد.این مقاله به بخشی از اعتراضات یکی از معاصرین دکارت(پی یر گاسندی)در این باره و سپس به بررسی تطبیقی آن با برهان ظاهرا مشابه آن در فلسفه و معارف اسلامی ، موسوم به برهان فطرت می پردازد.

درک گسترۀ علم امام، نقشی مهم در شناخت امام و جایگاه والای‌شان دارد.محققین از راه‌های مختلف عقلی و نقلی، مسئلۀ علم امام را واکاویده‌اند، اما یکی از راه‌ها و براهینی که مورد غفلت قرار گرفته و می‌توان با استفاده از آن گسترۀ علم امام را بررسی نمود، تبیین آن بر اساس برهان حکمت است. براساس دیدگاه حکمای اسلامی در حکمت متعالیه، مراتب وجودی انسان در عالم هستی از مرتبۀ عقل هیولانی شروع شده و به مرتبۀ عقل مستفاد ختم می گردد؛ در این مرتبه نفس با اتصال به عقل فعال شبیه او بلکه با او یکی می‌گردد. صور جمیع موجودات به صورت انفعالی در عقل مستفاد موجود است؛ همچنان که در عقل فعال جمیع صور موجودات به صورت فعلی وجود دارد. از منظر حکمای الهی کمال نهایی انسان رسیدن به مقام عقل مستفاد است. بر این اساس، قابلیت رسیدن به این مقام و دستیابی به علمی که دربرگیرندۀ همۀ حقایق عالم به صورت گسترده و بی‌انتهاست برای انسان موجود است. از سوی دیگر، حکمت الهی اقتضاء می­کند که در عالم تکوین هیچ خلقتی، بیهوده و عبث نباشد؛ زیرا خلقت امر عبث، فعلی قبیح بوده و با حکمت خداوند مخالف است. ظرفیت تکوینی و بی‌انتهای علمی موجود در بشر اگر در هیچ فردی از افراد انسانی به فعلیت نرسد، مستلزم عبث است. پژوهش حاضر بعد از توضیح و تبیین مقدمات استدلال، نشان می‌دهد وجود چنین قابلیتی در انسان بیهوده نیست؛ زیرا دست‌کم در برخی انسان ها این قابلیت به فعلیت رسیده است. امام معصوم7 مصداق اتم کسانی است که به مقام عقل مستفاد رسیده و دارای علم گسترده و بی‌انتها می‌باشند.

برهان آگاهی یکی از ادله معاصر بر وجود خداوند است. این برهان با تکیه بر اینکه پیدایش آگاهی در جهان نیازمند تبیین است و تبیین علمی برای آن کافی نیست، به تبیین خداباورانه نسبت به این پدیده می­پردازد. برهان مزبور در دوران معاصر توسط سه فیلسوف خداباور به نامهای ریچارد سوئینبرن، رابرت آدامز و جی پی مورلند در دفاع از خداباوری تقریر شده است. این مقاله درصدد است ابتدا با ارائه مفهوم­شناسی دقیقی از آگاهی و انواع آن، تقریرهای مختلف فلاسفه مزبور از برهان آگاهی بر وجود خدا را با روش تحلیلی-انتقادی بررسی نماید. بر این اساس مسئله مورد بحث در این پژوهش، تحلیل ماهیت برهان آگاهی بر وجود خداوند است که با بررسی دیدگاه سه فیلسوف معاصر صورت می­گیرد. تبیین و دفاع از یک برهان جدید در میان براهین سنتی بر وجود خداوند و اثبات عدم امکان تبیین آگاهی بر مبنای دیدگاه­های مادی­گرایانه از یافته­ها و نتایج تحقیق حاضر است.

درتفکر مغرب زمین، از مهم‌ترین ادله اثبات وجود خداوند متعال، استدلال از راه امکان و وجوب است. واکاوی روند تقریرهای گوناگون آن، ویژگی‌های هر یک از آن تقریرها و تمایزهای آنها و نیز ارزیابی اعتبارمعرفت‌شناختی‌شان و دستیابی به معیار یا راه‌حلی برای ارزیابی، انگیزه کاوش کنونی است. پیامد این پژوهش این است مجموع تقریرها به دو شیوه یا با دو رویکرد عرضه شده‌اند: 1. تقریرهایی از راه علّیت یا تبیین علّی؛ 2. تقریرهایی از راه توصیف و توضیح یا تبیین غیرعلّی. از سویی با بررسی تقریر آکویناس و لاک که از نمونه‌های شاخص تبیین علّی‌اند، بدین نتیجه رهنمون می‌شویم که آن تقریرها یا استدلال از راه حدوث‌اند یا استدلال از راه تبیین غیرعلّی و نه استدلال از راه امکان و وجوب و نه استدلال بر اساس تبیین علّی. ازاین رو، اعتبار معرفت‌شناختی آنها زیر سؤال است. از سویی دیگر، استدلال لایب‌نیتس و دیگر تقریرهای از راه تبیین غیرعلّی، دچار معضل اعتبار معرفت‌شناختی‌اند و دستیابی به معرفت یقینی، حتی بنابر فرض درستی، میسور نیست.

مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر بازشناسی و معرّفی تقریری ابتکاری از برهان صدّیقین برای اثبات وجود خداوند است که از سوی یکی از متکلّمان امامی به نام نصیرالدّین کاشانی حِلّی مطرح گردیده ولی تاکنون مورد توجّه کافی قرار نگرفته است. در این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی _ تحلیلی تقریر مزبور از برهان صدّیقین معرّفی و بررسی می‌شود. شناسایی استدلال‌های مختلفِ برگرفته از تقریر ابتکاری کاشانی از برهان صدّیقین در تاریخ کلام امامیّه و تبیین دامنۀ اثرگذاری این تقریر بر براهین خداشناسی سایر متکلّمان امامی و نیز نفی انتساب تقریر مذکور به خواجه نصیرالدّین طوسی، از جمله نتایج و یافته‌‌های مقالۀ پیش‌روست.

پیشرفت­های ­علمی از طرفی چالش­های ­جدید و انتقادهای ­فراوانی به برهان­نظم وارد کرده­ است و از سوی دیگر به نقطه­ عطفی در ارائه خوانش­های­ جدید و تقریرهای­ نوین برهان­نظم تبدیل شده ­است. ریچارد داوکینز به این جزم رسید که یافته­ های­ علمی همواره راه را برای تبیین طبیعت­ گرایانه ­نظم گشوده است. از آن سو آنتونی­ فلو نیز به این باور رسید که پیشرفت­های­ جدید علمی موجب تقویت نتیجه برهان ­نظم شده­ است. نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر اصل«طرحمندی­ طبیعت» استدلال فلو و داوکینز را با رویکرد کلامی مورد ارزیابی قرار داده­ است. مسأله اصلی پژوهش این است که بهترین تبیین، برای نظم ­وارگی هستی، «فرگشت» و «انتخاب­ طبیعی» است یا «طراح هوشمند»؟. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که تبیینِ منشاءِ­ نظم بر مدار فرگشت با چالش­ های علمی و الهیاتی فراوانی روبروست و استدلالِ تجمیعی فلو به یک استنتاج مبتنی بر احتمالات منجر خواهد شد به نحوی که عُقلایی و قابل اعتنا است، اگرچه یک برهان عقلی و قیاسی نیست. و نیز این پژوهش نشان­ می­دهد می­توان بدون­استفاده از اصول و مفاهیم ­غامضِ ­فلسفی، از علوم تجربی، رهیافتی به الهیات داشت.

نظّام معتزلی و کندی فیلسوف به عنوان یک مسلمان در مناظرات اعتقادی و آثار علمی خویش از برهان حدوث استفاده کرده‌اند. تاریخچه این برهان به یونان باستان بر می‌گردد و تا عصر نظّام و کندی دچار تغییرات اساسی شده به‌طوری‌که برحسب مقدمات خود، تقریرات مختلفی یافته و هر کدام از اندیشمندان مذاهب مختلف کلامی براساس دیدگاهی که در خصوص عالم و نحوه حدوث آن دارند به تقریر متفاوتی از آن پرداخته‌اند. این برهان از دلایل مهم اثبات وجود خدا نزد متکلمان است و استفاده کندی از این برهان دلیل بر معتزلی بودن وی نیست. این برهان براساس تقریر نظّام دارای دو جنبه سلبی و اثباتی و در نزد کندی دارای سه تقریر مختلف است. مسئله اساسی در تحقیق حاضر این است که این دو رویکرد، در عین تفاوت چه شباهتی با هم دارند؟ آیا کندی از نظّام تاثیر پذیرفته و معتزلی مذهب است؟ یا هر دو از منبع و اثر مشترکی تاثیر پذیرفته‌اند؟ جنبه سلبی برهان حدوث نظّام با یکی از سه تقریر برهان حدوث کندی مشابهت دارد اما جنبه اثباتی برهان وی با تقریرات کندی تفاوت اساسی دارد. در تحقیق حاضر در صدد هستیم تا با استفاده از روش تطبیقی- تحلیلی و با تکیه بر شباهت‌ها و تفاوت‌های براهین حدوث نظّام و کندی به بررسی مآخذ آن و نحوه تأثیر پذیری آن دو از یکدیگر بپردازیم.

برای اثبات وجود مبدایی برای عالم، استدلال‌های گوناگونی صورت گرفته است. برهان صدیقین گونه‌ای استدلال است که در آن، با تأمل در حقیقت وجود، مبدأ وجود استنتاج می‌شود. استدلال علامه طباطبایی به سبک برهان صدیقین است که «برهان واقعیت» نام گرفته است و تقریر ساده‌تری به نظر می‌رسد. مفهوم سادگی از آغاز درخشش بر لبۀ تیغ اکام، در دستگاه‌های فکری، معیار داوری میان تبیین‌های علمی و فلسفی در نظر گرفته و روایت‌های گوناگونی از آن ارائه شده است. در این میان، روایت ریچارد سویینبرن دقیق‌تر و پرمایه‌تر به نظر می‌رسد؛ زیرا او سادگی را هم به معنای نحوی و هم به معنای هستی‌شناختی آن در نظر گرفته و جنبه‌های گوناگونی برای آن بر شمرده است. سویینبرن سادگی را معیار محتمل‌بودن یک نظریه و دلیل صدق آن می‌داند. مقالۀ حاضر، نخست روایت سویینبرن از اصل سادگی را بازگو می‌کند و سپس در پرتو این اصل می‌کوشد نشان دهد تبیین علامه طباطبایی ساده‌ترین و بهترین تبیین دربارۀ مبدأ هستی است.

یکی از براهین اقامه شده بر وجود خدا، برهان‌ صدیقین است.. برهان‌صدیقین، برهان حکمت متعالیه برای اثبات وجود واجب تعالی در راه تأمل در حقیقت وجود است.. امتیاز این برهان بر سایر برهان‌ها این است که در آن از هیچ یک از. مخلوقات برای اثبات وجود خدا استفاده نشده است. بی‌گمان یکی از امتیازهای فیلسوفان اسلامی از عصر فارابی تاکنون، در برابر دیگر اندیشمندان اسلامی در اثبات واجب تعالی برهان صدیقین آنان است. امّا در این برهان چه ویژگی‌ایی نهفته است و معیار آن چیست؟ که بر دیگر براهین ممتاز می‌شود. در این مقاله معلوم می‌شود فارابی، ابن سینا، ملاصدرا و علامه طباطبایی یک معیار برای برهان صدیقین معرفی کرده‌اند. یا اینکه هر یک از آنان طریق خاصی را در نظر گرفته‌اند و کدام طریق در اثبات برهان صدیقین برتر و کامل‌تر است. از نظر حکمت متعالیه برتری برهان صدیقین بر سایر براهین اثبات وجود خدا به جهت امتیازاتی همچون: عینیت طریق با مقصود، بی‌نیازی از ابطال دور و تسلسل و اثبات ویژگی‌های واجب متعال است و اینکه هر یک از حکمای الهی، برای اثبات برهان صدیقین از آیات قرآن کریم الهام گرفته‌اند.