جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درباره درون‌مایه دست‌واژه «أَ‌وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ‏ عَلی‏ کُلِ‏ شَیٍ شَهِیدٌ» در آیه 53 سوره فصلت، در میان اندیشه‌وران اسلامی دیدگاه‌های گوناگونی مطرح است. بسیاری از مفسران، دست‌واژه یادشده را به اثبات حقانیت قرآن و رسالت پیامبر اکرم ص، بسته دانسته‌اند؛ از نگاه گروهی از دانشمندان، به شناخت حضوری خداوند و اثبات یگانگی در ربوبیت بسته است و برخی از فیلسوفان آن را به برهان صدیقین ناظر دانسته‌اند. جُستار پیشرو به روش توصیفی – تحلیلی و باهدف بررسی دیدگاه سوم سامان‌یافته است. یافته این پژوهش این است که آیه یادشده در جایگاه اثبات هستی خداوند نیست وهیچ‌گونه رهنمود درون‌متنی و برون‌متنی بر این اعا وجود ندارد. در واقع آیه در جایگاه پابرجا نمودن حقانیت قرآن و درستی خودگویی پیامبر اکرم (ص) است؛ ازاین‌رو، خودگویی هماهنگی برهان صدیقین با آیه یادشده، نادرست است.

آیه 22 سوره مبارکه انبیاء درصدد بیان براهین اثبات یگانگی خداوند است. از آن در کتابهای کلامی به برهان تمانع یاد می‌کنند. دراین مقاله با روش توصیفی تحلیلی به مسئله نقش دانش نحو در فهم این آیه کلامی می­پردازیم. فهم آیه شریفه وابسته به منطوق، مفهوم، و تلازم میان شرط و جواب آن است که به واسطه دانش نحو به دست آمده است. یافته­های تحقیق عبارتند از: رابطه شرط و جزاء و نسبت میان آن دو در آیه شریفه و از سوی دیگر لازمه یک سویه که میان تعدد آلهه و فساد و دیدگاه ابن‌حاجب مبنی بر ممتنع بودن جمله شرط در این آیه شریفه و مفهوم گیری از آن همگی از نقش آفرینی دانش نحو است. واژه "الا" به عنوان وصف قابل اسقاط و صرفا تاکیدی برای موصوف خود (آلهه) است. در امتناع تعدد آلهه، "الا الله" موضوعیت ندارد و این تحلیل نحوی در تقویت تقریرهای فلسفی اثرگذار بوده

برهان تجربه دینی تلاش می‌کند با استناد به حجیت معرفت شناختی تجربه‌ها ی دینی، وجود خدا را اثبات کند. همان طور که مشاهده اشیای مادی می‌تواند دلیلی بر وجود آنها باشد، شهود خداوند نیز می‌تواند دلیلی بر وجود چنان موجودی باشد. در برابر این برهان چالش‌های مختلفی مطرح شده که چالش تجارب دینی متعارض یکی از آنها- و چه بسا دشوارترین آنها- است. این چالش به این نکته اشاره دارد که متعلق تجارب دینی گوناگون، که در بستر سنت‌های دینی مختلف شکل می‌گیرند، آن‌چنان متفاوت از یکدیگرند که امکان صدق همه آنها وجود ندارد و لذا قابل جمع با یکدیگر نیستند. هدف این مقاله بررسی و ارزیابی راه حل‌های پیشنهادی مدافعان برهان تجربه دینی برای غلبه بر این چالش می‌باشد. نتایج این بررسی نشان می‌‌دهد هیچ کدام از این راه حل‌ها قادر نیستند پاسخی کامل به چالش تجارب دینی متعارض ارائه نمایند، هرچند به نظر می‌رسد راه حل تفسیرگرایی قابل‌دفاع‌تر از دیگر راه حل‌ها باشد. همچنین از بررسی‌ها می‌توان نتیجه گرفت که تجارب دینی را نمی‌توان به مثابه براهینی بر اثبات وجود خدا دانست؛ زیرا فاقد استحکام لازم و کافی برای اثبات هستند؛ بلکه می‌توانند تأییدهایی بر وجود خدا باشند؛ بنابراین هنوز می‌توان به عنوان مؤید بر وجود خدا از آنها بهره جست. شایان ذکر است این تحقیق به شیوه کتابخانه‌ای و توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است.

برهان اجماع عام استدلالی عامه‌پسند است که بر پایه اعتقاد عموم انسان‌ها به وجود خداوند بنا شده است. گرچه به نظر می‌رسد این استدلال قوت و استحکام سایر براهین را ندارد، اما تا حد بسیاری موجه و پذیرفتنی است. شواهد فراوانی نشان می‌دهد که اکثریت انسان‌ها به وجود موجودی فراطبیعی اعتقاد دارند؛ تا جایی که بسیاری از فلاسفه و متکلمان از توافق همگانی و مشترک انسان‌ها به‌عنوان تأیید و پشتوانه برخی از نظرات و باورها استفاده کرده‌اند و متداول‌ترین اموری که، با این شیوه اثبات شده‌اند، «وجود خداوند» و «جاودانگی روح انسان» هستند. این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست: تقریرهای این برهان علاوه بر توافق عام در اعتقاد به وجود خدا، چگونه بر خداشناسی و خداگرایی فطری تأکید دارند؟ چه شبهه‌هایی بر خود برهان و تقریرهای آن وارد شده است؟ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که این برهان دو تقریر مشخص با روایت‌های متعدد دارد که هر کدام به نوعی به همگانی‌ بودن اعتقاد به خداوند و خداگرایی فطری بشر تکیه زده‌اند. اگرچه اشکال‌هایی چون انکار عمومیت، رد فطری بودن برهان، اتکا به تمثیل و شبهه شرک و بت‌پرستی به این برهان وارد شده، ولی هر کدام به نوعی پاسخ داده شده و مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

برهان امکان و وجوب را نخستین بار ابن سینا تقریر کرده و آن را برهان صدیقین نامیده است. توماس آکویناس نیز تحت تأثیر حکمای اسلامی تقریری از این برهان ارائه داده و آن را سومین راه خداشناسی خود قرار داده است. ملاصدرا پس از تقریر برهان امکان سینوی و وارد کردن انتقاداتی برآن، با تکیه بر مبانی اصیل حکمت متعالیه، تقریری تازه از برهان صدیقین طرح ریزی کرده و آن را طریقة انبیاء، عرفا و حکمای الهی دانسته است. نوشتارحاضر، ضمن ارائه تحلیلی از این سه تقریر و بررسی وجوه اشتراک و امتیاز آنها نشان می دهد که اولاً؛ هیچ کدام از این تقریرات، عاری از خطا نیستند. ثانیاً؛ برهان ابن سینا شریف تر از برهان توماس و برهان ملاصدرا نیز شریف تر از هردوی آنهاست. استدلال از ذات بر ذات و صفات، تبیین و توجیه نظام مند علیت و اثبات ارتباطی یکپارچه میان خدا با عالم برمبنای امکان فقری، اصالت و تشکیک عینی وجود و عدم نیاز به ابطال دور و تسلسل از مهم ترین وجوه امتیاز و تفوق برهان صدیقین صدرایی به شمار می روند.

در کتاب گفتگویی درباره دین طبیعی، هیوم بر مبنای مشاهده شر در عالم تلاش می‌کند نشان دهد وجود شر خللی ترمیم‌ناپذیر در استدلال‌های طبیعی به سود خداوند ایجاد می‌کند. موضوع این نوشته این اعتراض عمده هیوم است. در این مقاله، مشخصاً می‌خواهیم بررسی کنیم که خداباوری، که در پاسخ به مسئله شر از ایده خداباوری شکاکانه دفاع می‌کند، آیا هنوز می‌تواند دم از برهان غایت‌شناسانه (یا نظم) به سود خدا بزند. بر اساس اعتراض عمده هیوم، پاسخ به پرسش فوق منفی است؛ یک خداباور شکاک نمی‌تواند از برهان غایت‌شناسانه به سود خدا بهره برد. مسئله این است که پاسخ خداناباور به برهان غایت‌شناسانه کاملاً شبیه است به پاسخ خداباور شکاک به مسئلۀ شر. اگر پاسخ خداباور شکاک به مسئلۀ شر پذیرفتنی باشد، پس لابد پاسخ خداناباور به برهان غایت‌شناسانه هم پذیرفتنی است. استدلال می‌کنیم که لااقل در بادی امر به نظر می‌رسد که اعتراض هیوم را می‌توان به صورت ادعای دو نوع تقارن میان نظم و شر بیان کرد. تقارن اول را «دلایل ناپیدای نظم» نامیده‌ایم و تقارن دوم را «جهل به دلایل خداوند». استدلال می‌کنیم که اگرچه تقارن اول برقرار نیست، تقارن دوم می‌تواند نتیجه استدلال غایت‌شناسانه را تا حد قابل ملاحظه‌ای تضعیف کند، با این همه ممکن است خداباور از نتیجۀ تضعیف‌شده‌ هم چندان ناخرسند نباشد.

پیدایش و منشاء منطق جدید را مستقیما به تحولاتی که در مباحث معرفت شناسی فلسفه غرب در دوره ظهور کانت و پس از آن ، پدید آمده مرتبط می دانند. واقعیت این است که منطق جدید پیش فرض فلسفی دارد و متاثر از یک نگاه فلسفی به مقوله انسان ، تفکر و زبان است. اگر فلسفه اسلامی را قابل تقریر در منطق جدید بدانیم آنگاه باید بپذیریم، هر برهان و نتیجه ای در فلسفه اسلامی که در منطق جدید ناسازگار تشخیص داده شود؛ آن نتیجه کاذب و آن برهان باطل است اما این پذیرش فرع بر پذیرش مبانی فلسفی منطق جدید است در حالی که ممکن است این مبانی با مبانی ای که در براهین فلسفه اسلامی اتخاذ شده در تعارض باشند. در این رساله نشان داده خواهد شد مبانی فلسفی منطق جدید با مبانی فلسفی ابن سینا تنها در بعضی موارد مطابق و هم خوان است؛ با در نظر داشتن این نکته که در موارد تعارض با استفاده از نظامات اصل موضوعی و یا منطق های بدیلی که در برابر منطق کلاسیک ارائه شده از جمله منطق آزاد، هنوز این امکان وجود دارد که بتوانیم براهین سینوی را به زبان منطق جدید تقریر نماییم.

یکی از مهم‌ترین براهین در اثبات وجود خدا نزد طبیعیون و خداباوران، «برهان نظم» است که تاکنون تقریرهای مختلفی از آن ارائه شده است. برخی از این براهین بر مبنای حساب احتمالات است که با نقدهای جدّی هم از سوی متکلمان و اندیشمندان مسلمان و هم از سوی طرفداران «نظریه تکامل تصادفی» داروین یا به اصطلاح امروزه نظریه فرگشت، روبه‎رو بوده است. مقاله حاضر با بهره‎مندی از حساب احتمالات و طراحی فرمول ریاضی، ضمن پاسخگویی به انتقادات مطرح شده، به نقد نظریه تکامل تصادفی و نظم اتفاقی هستی در بستر زمان می‎پردازد. بر این اساس، معلوم می­گردد که مجموع اتفاقاتی که در طول زمان تدریجاً منجر به یک نتیجه خاص و سیستم منظم شود، در هر بازۀ زمانی قابل رخ دادن نیست و برای شکل‎گیری نظم پیچیده موجود در جانوران در اثر فرایندهای تصادفی مانند جهش­های ژنتیکی غیر هدفمند، بودجه زمانی کافی وجود ندارد. بدین ترتیب امکان ایجاد تصادفی نظام فعلی جهان، محال و وجود یک عامل هوشمند برای آن ضروری خواهد بود.