جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرا در باب علم، دارای ابتکاراتی است که فلسفه او را از نظام­ های فلسفی پیشین، متمایز می‌سازد. وی با رویکردی وجودشناختی به علم، نگاهی متفاوت به مسائل مربوط به آن دارد. ابداعات صدرالمتألهین در این موضوع، زمینه­ ا‌ی مناسب برای حل مسائل دشواری که تا پیش از وی، پاسخ کامل و صحیحی برای آن ارائه نشده بود، فراهم کرد. در این نوشتار، تنها برخی از پیامدهای هستی‌شناختی نگاه وجودشناسانه ملاصدرا به علم، مورد بررسی قرار گرفته است، لیکن تبیین این مسائل، از چنان درجه اهمیتی برخوردار است که نگاه ما را به هستی، کاملاً دگرگون می‌سازد، مسائلی چون علم خداوند به مخلوقات، معرفت به خداوند، اثبات شوق و عشق در همه موجودات. بی‌شک ملاصدرا بدون اصول فلسفی خود و مسائلی که در حوزه علم به اثبات می‌رساند، قادر به تبیین عقلانی و صحیح این مسائل بسیار مهم نبوده است

براساس عقیده تثلیث، خدا یک حقیقت سه گانه است و پدر، پسر و روح‌القدس هر سه دارای الوهیت‌اند. تاکید بر یگانگی در عین سه‌گانگی ذات خداوند، این عقیده را تناقض‌آمیز، و فهم و پذیرش آن را بسیار دشوار نموده و در نهایت، به امری فراتر از ادراک بشری تبدیل کرده است. بررسی تاریخ پر فراز و نشیب تثلیث نشان میدهد که عوامل مختلفی در پیدایش، تحولات و تبیین و تفسیرهای مختلف آن دخیل بوده‌اند. قرآن کریم،عقیده را تثلیث کفرآلود، غالیانه، وارداتی و برساخته، متضاد با آموزهه‌ای توحیدی حضرت عیسی(ع) و معتقدان آن را در خور عذاب الهی می داند. براساس خداشناسی و مسیح شناسی قرآن کریم ، مبانی و مفاهیم الاهیات تثلیثی از قبیل فرزند داشتن خدا، الوهیت، پسر و زاییده خدا بودن مسیح (ع)، آموزهی این همانی االله و مسیح (ع) با چالشهای جدی و مبنایی رو به روست. این مقاله با عنوان «نگاه انتقادی قرآن کریم به تثلیث مسیحی» با روش مطالعه کتابخانه‌ای و با استفاده از منابع اصیل؛ همچون قرآن کریم و کتاب مقدس و اسناد و مدارک موجود در صدد شناخت نظر قرآن کریم نسبت به نظریه تثلیث مسیحی است. تبیین تثلیث، مفهوم‌شناسی آن، علت پیدایش آن و کلام انجیل راجع به آن و نیز بررسی آیات قرآن کریم درباره تثلیث مهمترین مباحث این بررسی را تشکیل میدهد.

از نظر ملاصدرا، تنها گونهٔ ممکن شناخت درست و معتبر نسبت به خداوند علم حضوری است. اما به نظر می رسد که علم حضوری انسان نسبت به خداوند خالی از اشکال و ابهام نباشد. با توجه به سایر اصول و مبانی ملاصدرا در حکمت متعالیه می توان گفت که قائل شدن به علم حضوری در منظومهٔ فکری و نظام فلسفی ملاصدرا با سایر بخش های فلسفهٔ صدرایی ناسازگار است. در این مقاله، شش مورد از این ناسازگاری ها تحت عنوان «تأمل» مطرح شده است: معضل صدق در علم حضوری به خدا، غفلت از خدا، شناخت غیرخدا، عدم شناخت واسطه های میان انسان و خدا، عدم امکان شناخت چیزی غیر از ذات خود در علم حضوری و عدم امکان شناخت ذات و صفات خداوند. به نظر می رسد ملاصدرا قصد دارد نشان دهد که راه حل این مسئله در قلمروی فراسوی تفکر فلسفی است، به طوری که ملاصدرا با نظام بزرگ فلسفهٔ خود در پی آن است که تمهیدی را برای ورود به آن عرصه مهیا کند. لذا حکمت متعالیه در نهایت چیزی نیست جز مقدمه ای برای تعالی انسان، که این تعالی از سنخ کاوش ها و فعالیت های نظری و فلسفی نیست، بلکه کاملاً عرفانی و نیازمند سیر و سلوک عرفانی است.

از جمله مباحثی که در آیات ذکر شده و روایات منظور از آن را «علم الهی» بیان کرده اند، «عرش و کرسی» است. علم الهی - نیز بر اساس روایات دیگری- «علم بلا معلوم» معرفی شده است؛ علم بلا معلوم، علم ذاتی است که نافی اضافی بودن صفت علم است، نتیجه ی مهمی که در پس آن نهفته شده، عدم تقیید و تحدید علم الهی به معلوم می باشد که کاشفیت اتم این علم را در پی دارد. یکی از مسائل مهم که در پرتو این نظر مورد تبیین قرارمی گیرد، مسئله ی « عرش و کرسی» است. روشن است که کرسى خدا که آسمانها و زمین را در برگرفته است، چیزى نیست که مادی باشد، واضح است که منظور از عرش در آیات شریفه، تخت نیست. بر مبنای روایات، مراد از عرش و کرسى، علم است. و منظور از وسعت و گستردگى آنها هم، احاطه علمى آن دو بر آسمانها و زمین می باشد. وجه اشتراک آنها در این است که، عرش و کرسى هر دو از بزرگترین غیبها یعنى هر دوى آنها علم حقیقى اند و غیب بوسیله آنها معلوم و شناخته مى شود. امّا تفاوت آن دو این است که: کرسى، علم به عالم شهادت است پیش از مرتبه ایجاد آن، امّا عرش، هم علم به عالم شهادت و هم علم به غیر آن است، از امورى که کرسى کاشف و شامل آن نیست.

خداشناسی به عنوان اساسی‌ترین و پایه‌ای‌ترین موضوع در حوزه‌ی معارف دینی است به گونه‌ای که باقی امور بر آن استوار می‌شوند، از این‌رو، داشتن پایه‌ای مستحکم و استوار می‌تواند به استحکام و استواری دیگر حوزه‌های معارف دینی منجر شود. در این رساله نگارنده در نظر دارد تا به این موضوع مهم و مسائل مرتبط با آن مانند «منابع و راه‌های خداشناسی، صفات خداوند وامور مربوطه، رابطه ذات با صفاتو رابطه خداوند با مخلوقات» از دیدگاه استاد سیدان به عنوان یکی از معاصرین مکتب تفکیکبپردازد و در ضمن آن، از چارچوب فکری وی و نیز مبانی فکری که از آن متاثر بوده‌اند یعنی مکتب تفکیک، تصویری روشن و شفاف ارائه کند.آنچه که شاخصه‌ی چارچوب فکری ایشان و مکتب تفکیک می‌باشد، تاکید بر پیوند عقل و نقل با میزان دانستن نقل و با تاکید بر عقل است تا تعادل اینها، نتایجی هماهنگ و سازگار، با معارف دینی را به ارمغان آورد و این نگرش، منجر به جهت‌گیری این مکتب نسبت به برداشت‌ها و تاویل‌های به دور از ضوابط عقلی و نقلی، می‌شود. از این رو است که نسبت به معارف و آموزه‌های فلسفی و عرفانی، جهت‌گیریمی‌کند و مبانی، روش و نتایج آنها را بررسی کند و در صورت وجود تعارض با معارف وحیانی، آنها را نقد کند و در مقابل، پیشنهادهای خود را ارائه کند.تحقیق حاضر در قالب پنج فصل تهیه شده که در فصل اول به کلیات تحقیق اعم از ضرورت، فرضیات، اهداف، ساختار، پیشینه تحقیق، چارچوب نظری استاد سیدان و برخی از مکاتب و... پرداخته شده است. در فصل دوم راه‌های خداشناسی اعم از فطری و عقلی و ویژگی‌های مهم هر یک از آنها مورد بحث و توضیح قرار گرفته است. همچنین صفات الهی از جمله صفات ثبوتی و سلبی به تفصیل در فصل سوم این تحقیق آمده است. در چهارمین فصل این رساله نیز به رابطه ذات با صفات الهی پرداخته که در ابتدا به معرفی مکاتب مختلف از جمله معتزله، اشاعره و متکلمان شیعه وروش‌های کلامی و اصول اعتقادی و افراد شاخص آن مکاتب اشاره شده است. همچنین در این بخش،دیدگاه استاد سیدان در رابطه با مسئله رابطه ذات و صفات الهی مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل آخر این تحقیق رابطه خالق و مخلوق مورد بررسی قرار گرفته شده و نظریه‌هایی از جمله نظریه‌ی بینونیت، نظریه سنخیت و نظریه عینیت خالق و مخلوق به تفصیل آورده شده است. در پایان نیز در قسمت بحث و نتیجه‌گیری آمده است هدف از این تحقیق طراحی چارچوبی است که عقل مقید به آن چارچوب گردد. این کار نوعی استاندارد کردن خروجی های عقلی بر پایه ضوابط نقلی می‌باشد. در اینجا نقل نقش یک متعادل کننده کفه ترازویی را دارد که در کفه دیگر آن نتایج عقلی قرار می‌گیرد. بدیهی است اینگونه توازن و تعادل بین عقل و نقل از انحرافات احتمالی جلوگیری می‌کند.کلید واژه ها: خداشناسی- سنخیت – عینیت – بینونت- مکتب تفکیک- سید جعفر سیدان

«تهافت التهافت» از بزرگترین آثار کلامی – فلسفی ابن رشد به عربی است و جوابیه ای به «تهافت الفلاسفة» که در آن به بیان پریشان گویی و تناقض آرای حکما پرداخته شده بود و در بیست مسئله ادله آنان را نقد و بررسی کرده است. ابن رشد کتاب «تهافت التهافت» را در پاسخ به «تهافت الفلاسفة» غزالی به رشته تحریر درآورده است، تا نشان دهد که بیشتر آنچه غزالی در کتابش آورده است از ارزش تصدیقی و اقناعی برخوردارند و به مرتبه یقین و برهان نمی‌ رسند. غزالی در بیست مسأله بر فلاسفه خرده گرفته در سه مورد حکم به تکفیر ایشان داده است. ابن‌ رشد یک به یک این مسائل را طرح کرده و به مقابله با غزالی رفته است. او فحاشی‌ های غزالی را با فحاشی پاسخ داده، اما آنجا که پای انتقاد و استدلال در میان است در بسیاری موارد به غزالی حق داده است و ابن‌ سینا را به کج‌ فهمی متهم کرده است. به نظر او کتاب غزالی مباحث الهی را از محل ویژه خویش به در آورده و برای غیر اهل آن عرضه کرده است. همین امر باعث شده است که این مباحث حالت برهانی خود را از دست بدهند، و به‌ صورت سخنانی جدلی و خطابی درآیند. از اینجاست که او نه گزارش غزالی را از دیدگاه‌ های فیلسوفان می‌ پسندد و نه انتقاد او را از آنها. مسائل بیست گانه ای که غزالی به نظر خود به فیلسوفان خرده گرفته و ابن رشد آنها را رد کرده می توان این گونه تقسیم کرد: 1- اتصال خدا با عالم: شامل چهار مسئله اول کتاب (قدم عالم - ابدیت عالم و زمان – خدا فاعل و صانع عالم است - عجز فیلسوفان از اثبات وجود صانع) 2- یگانگی خدا و عجز فیلسوفان از اثبات آن (مسئله پنجم) 3- صفات خدا (از مسئله ششم تا دوازدهم را در بر می گیرد) 4- علم خدا به جزئیات (مسئله سیزدهم) 5- مسائل فلکی و طبیعی (از مسئله چهاردهم تا شانزدهم) 6- سببیت (مسئله هفدهم) 7- نفس انسانی (مسئله هجدهم و نوزدهم) 8- بعث اجساد و حشر ارواح (مسئله بیستم) ابن رشد از روش جدلی که در عهد موحدین شایع بود تاثیر پذیرفت و آن را به بهترین صورت در کتابش به کار برد. وی در ردیات خود بر غزالی به مسائلی که درباره قدم و ابدیت آن و نیز زمان، مکان، حرکت، وجود خالق و علم و ماهیت و صفات او، روان بشری و جوهر آن، عالم بالا و اجرام و افلاک آن و حشر موجودات است، می پردازد.

«أعلام الدین فی صفات المؤمنین» نوشته حسن بن ابی الحسن دیلمی، از علمای قرن هشتم هجری در موضوع اصول و فروع دین و فضائل و رذائل اخلاق و اعمال است. این کتاب، یکی از مآخذ بحارالانوار و مستدرک الوسائل است. دیلمی در کتاب خود، کتاب «البرهان علی ثبوت الایمان» ابوالصلاح حلبی را به طور کامل نقل کرده است. ابوالصلاح در البرهان یک دوره اصول عقاید را در چند صفحه به صورت استدلالی بیان کرده است. علاوه بر کتاب البرهان، کتاب «الاربعون حدیثا» ابن ودعان هم به صورت کامل در اعلام الدین آمده؛ البته چون روایات آن معروف بوده و در کتب روایی موجودند، اسناد روایات را کلا حذف کرده است. پس از آن، چهل حدیث هم از کتاب «الخصال» نقل کرده است. ديلمي ابتدای کتاب خود را بحث اصول دین قرار داده و مباحثی مانند اثبات وجود خداوند از راههای عقلی، توحید، عدل، وجوب عصمت و راههای اثبات احکام شرعی را بیان کرده و پس از آن، کلمات مبسوطی از ائمه (ع) در باب توحید ذکر نموده است. بحث علم و جهل و ارزش علم و عالم از دیدگاه روایات بحث بعدی کتاب است. سپس عظمت قرآن و صفات مؤمن و اقسام مؤمنین را مفصلا بیان کرده است. همچنین مواعظ و وصایایی از پیامبر (ص) و ائمه (ع) آورده و بحث تقریبا مفصلی از ثواب الاعمال و عقاب الاعمال به آن ضمیمه کرده است. در پایان کتاب نیز، چند جمله دعا به پیشگاه الهی عرضه می‌ دارد و بدین سان کتاب سراسر موعظه و نصیحت خود را به پایان می‌ برد.

«اوائل المقالات»، یکی از مهمترین کتب کلامی شیعه به حساب می‌ آید. بلکه می‌ توان ادعا کرد برای این کتاب نظیری بین کتب کلامی نیست به طوری که با حجم بسیار کم بر صدها مساله کلامی و اعتقادی مشتمل باشد. و مثل آن در بین دیگر کتب مثل خود مولف است بین علماء که از جامعیت ویژه‌ ای برخوردار است. از آنجا که شیخ مفید این کتاب را در اواخر عمر شریف خود نگاشته است لذا در بین نوشته‌ های او نیز از اهمیت بسزائی برخوردار است. مباحثی که مولف در این کتاب مطرح کرده عمیق تر و براهین اقامه شده از اتقان بیشتری برخوردار است. از این رو می‌ بینیم که این کتاب از همان زمان حیات مولف شهرت می‌ یابد و تا به امروز علماء در نوشته‌ های متعدد خود به آن استناد می‌ کنند. در طول این هزار سال هرگز این کتاب در حوزه‌ های علمیه متروک و مغفول واقع نشده است. به همین دلیل الان از جمله کتبی به حساب می‌ آید که نسخ خطی متعددی دارد. این کتاب را مولف در اثبات فرق بین شیعه و معتزله نوشته است.

مقاله حاضر در پی پاسخ دادن به این سوال اساسی است که «حد معرفت انسان نسبت به حق تعالی چیست؟». در پاسخ به این سوال اغلب اندیشمندان در اینکه متعلق معرفت حق تعالی ذات حق نیست، اشتراک نظر دارند اما در عین حال شناخت حق تعالی را از طریق شناخت صفات خداوند امکان پذیر دانسته اند و در محدوده شناخت صفات، گروهی راه تشبیه و گروهی راه تنزیه و گروهی بنابر ادعای خود راهی میان تنزیه و تشبیه برگزیده اند. در این مقاله ضمن نقد این طرق و بیان ناکارآمدی هر یک از آن ها در معرفت واقعی حق تعالی، این نکته بررسی می شود که صفات حق تعالی نیز به دلیل عینیت شان با ذات متعلق معرفت قرار نمی گیرد و بنابراین محدوده شناخت حق تعالی افعال اوست نه صفات او؛ به این معنا که معرفت نه به خود ذات یا صفات بلکه به فعلی که مظهر ذات و صفات حق تعالی است، تعلق می گیرد. بنابراین بالاترین معرفت به حق تعالی در معرفت بالاترین و کاملترین فعل او که شدیدترین ظهور حق در او تحقق پذیرفته، یعنی انسان کامل (که در رأس آن امام است) منطوی است. بنابراین شناخت حقیقی خداوند (در محدوده قابلیت انسان) که هدف از خلقت انسان نیز هست تنها در نتیجه سیر تکاملی و مظهریت صفات حق و رسیدن به مقام مخلصین و فعلیت عقل شهودی (و نه تنها عقل استدلالی) امکانپذیر است. آنکه بر اساس اعتقاد به وحدت وجود، به وحدت شهود رسیده است می تواند آینه تمام نمای حق شود و با وجود خویش (و نه تنها با زبان) حق تعالی را توصیف کند و خداوند نیز بر اساس آیه شریفه «سبحان الله عما یصفون الا عبادالله المخلصین» (صافات/160-159) تنها به اینان اجازه توصیف خویشتن را داده است.