جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مهم‌ترین مبانی اخلاق اسلامی و عرفان عملی، انسان‌شناسی است. درسنت دینی و از حیث سلوکی می‌توان برای انسان‌شناسی ساختار خاصی ترسیم نمود. حقیقت قلبی که هویت ملکوتی انسان است، از وجه الهی تا وجه جسمانی امتداد یافته و دو منطقۀ نفسانی و روحانی دارد. هریک از این‌دو منطقه نیز دو صنف جنود به‌معنای جنود خصالی و دو گونه اطوار به‌معنای مراتب نفس دارند. منطقۀ نفسانی، منطقۀ سفلای حقیقت قلبی است که امیال حسی و نفسی بر آن حاکم‌اند، در آن جنود جهلی قرار دارد و دو طور طبعی و نفسی، یعنی نفس نباتی و حیوانی استقرار یافته‌اند. منطقۀ روحانی که منطقۀ علیای حقیقت قلبی است و با خدای صمد ارتباط مستقیم دارد، در آن جنود عقلی قرار داشته و دو طور روح و سرّ، یعنی نفس قدسی و نفس الهی، نیز در آن استقرار یافته‌اند. البته مرکز این حقیقت و مرز این‌دو منطقه، طور عقل و قلب‌اند که دو حیث یک طورند.

ابن‌سینا صدور فعل آگاهانه ـ عاقلانۀ انسان را با بهره‌گیری عقل عملی از قوۀ خیال و همراهی آن‌دو تبیین می‌کند. صدرالمتألهین نیز اگرچه این تفسیر را رد نمی‌کند، با تعریف جدیدش از قوۀ خیال، آن را کل نفس حیوانی درنظر می‌گیرد و خیال را در همۀ شئون و رفتار عاقلانه و غیرعاقلانۀ انسان مؤثر می‌داند. تأثیر و کارکرد قوۀ خیال را در صدور فعل عاقلانه نزد صدرالمتألهین، در دو مقام می‌توان تبیین کرد. نخست آنکه فعل آگاهانه ـ عاقلانه مقوّم تفکر برای ایجاد علت غاییِ صدور فعل در ذهن فاعل است. صدرالمتألهین با اعتقاد به تأثیرپذیری تعقل از تخیل، تفکر عاقلانه را همواره آغشته به قوۀ خیال و متأثر از آن می‌داند و حصول تعقل صرف و تفکر فلسفی را در مبادی علمی صدور فعل و رفتار نفی می‌کند. کارکرد و تأثیرگذاریِ دیگر قوۀ خیال در مبادی علمی صدور فعل و رفتار، تبدیل غایت‌ها و شوق‌های کلی به جزئی، مصداق‌یابی و برنامه‌ریزی برای حرکت از حال کنونی و وصول به حال مطلوب و رفتار جدید است.

نفس و بدن در انسان شناسی ملاصدرا چه رابطه ای با یکدیگر دارند؟ آیا آنها دو موجود بیگانه از یکدیگر به حساب می آیند که بر اثر فشار بیرونی، در کنار هم قرار گرفته اند و هیچ تناسبی با هم ندارند؟ یا با صورت طبیعی در کنار هم جای گرفته اند؟ برای پاسخ به این پرسش، لازم است قبلا مشخص کنیم که آیا ملاصدرا، مانند افلاطون و دکارت، دوگانه انگار است یا مانند فیزیکالیست ها، یگانه انگار و یا تشکیکی (نه هر دو و نه هیچ کدام)؟ اگر ثابت شود که گزینه اول درست است، آن گاه می توانیم از رابطه نفس و بدن به شکل رایج آن سخن به میان آوریم. اما اگر گزینه دوم درست باشد، نمی توان رابطه نفس و بدن را دقیقا به شکل کلاسیک آن مطرح ساخت. از آنجا که کلمات ملاصدرا پذیرای هر یک از این احتمالات است، نوشتار حاضر هر یک از این احتمالات را به دقت بررسی و سرانجام چنین نتیجه گیری می کند که از میان این احتمالات، فقط احتمال اخیر قابل دفاع است. بر پایه این دیدگاه، رابطه نفس و بدن بر اساس نظریه تشکیک تبیین می شود. بر اساس نظریه تشکیک، هستی دارای مراتب تشکیکی است، به گونه ای که مرتبه برتر، جامع مرتبه فروتر از خود است. از آنجا که این نظریه قابل تطبیق بر نفس و بدن است، نگارنده کوشیده است تا رابطه نفس و بدن را در سایه آن تبیین کند.

چکیدهشناخت انسان، ابعاد و ارزش‌های وجودی او بر هر انسانی لازم است، چراکه شناخت انسان مقدمه‌ی شناخت خداوند است. همچنین شناختن دین، اخلاق، حکومت، تربیت و معیشت، همگی فرع بر شناخت آدمی است؛ زیرا تصویری که ما از انسان و دنیای او کسب می‌کنیم در نحوه‌ی درک ما از همه‌ی مسائل مربوط به او اثر می‌گذارد. برای اینکه شناختی دقیق و همه‌جانبه نسبت به انسان و ارزش‌های وجودی او داشته باشیم باید سراغ منابعی رفت که درک همه‌جانبه و ژرفی از انسانیت به نمایش بگذارد. حضرت علی در نهج البلاغه و همچنین مولانا در مثنوی چهره ی باطنی و حقیقی انسان را به درستی ترسیم کرده اند. تصویری که این دو بزرگوار از انسان ارائه داده‌اند، انسان موجودی است دوبُعدی، که یک بُعدش میل به پستی و زشتی دارد و بُعد دیگرش میل به تعالی و صعود. آمیزه‌ای از قوا و استعدادهای متضاد است که در هر فرد یک موسی و یک فرعون بالقوه هست، دارای فطرتی کمال‌جوست که آن را به‌سوی تعالی و کمال رهنمون می‌کند و می‌تواند به‌جایی برسد که مظهر جمیع اسماء الهی بشود. البته همه‌ی انسان‌ها دارای کمال واحد نیستند بلکه هر شخصی کمال لایقی برای خود دارد. وجود انسان علت غایی همه‌ی موجودات است هرچند جسمی صغیراست، امّا جهانی کبیر در اوست. تاج کرّمنا بر سر دارد و آینه‌ی جمال الهی است. انسان آرمانی در نهج‌البلاغه، انسان پارسا است که جامع جمیع فضایل و واجد همه‌ی ارزش‌هاست. انسان آرمانی در مثنوی، انسان عاشقی است که از خود تهی و پُر از معشوق است و برای رسیدن به خلیفه الهی چاره‌ای جز فنا و نیستی ندارد. هم امام و هم مولانا به دنبال درمانی هستند برای از بین بردن بیماری‌های انسانی. این پژوهش، توصیف و تحلیلی است از ارزش‌های وجودی انسان و همچنین نقد ضد ارزش‌های انسانی، از نگاه مولی الموحدین امام علی و مولانا جلال الدین که یکیاز شاگردان ارجمند مکتب اسلام است. روش این پژوهش برای گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه‌ای و شیوه ی نگارش مطالب نیز توصیفی تحلیلی است.کلیدواژه: حضرت علی؛ مولانا؛ انسان‌شناسی؛ ارزش‌های وجودی؛ کمال؛ نهج‌البلاغه؛ مثنوی

«الهیات سلبی» یکی از رویکردهای الهیاتی حایز اهمیت در الهیات جدید است. در نوشته‌ی حاضر، این رویکرد الهیاتی در آثار دو عارف بزرگ از دو سنت دینی اسلامی و مسیحی یعنی مولانا و مایستر اکهارت بررسی شده است. در بخش نخست، از تعریف‌های گوناگون، ابعاد و بن‌مایه‌ها، سرچشمه‌های سلبی‌گروی در ستون مقدس و تاریخچه‌ی رویکرد سلبی در مسیحیت و اسلام سخن به میان آمده است. در بخش دوم، به جنبه‌ی هستی‌شناختی الهیات سلبی در آثار مولانا و اکهارت پرداخته و مباحثی نظیر فنا، فقر، انسان‌شناسی سلبی و پاره‌ای استعاره‌های سلبی در آثار ایشان بررسی شده است. در بخش سوم، بعد معرفت‌شناختی و بعد زبان‌شناختی الهیات سلبی در آثار این دو عارف مطرح و مباحثی نظیر تعالی معرفتی، ترفندهای زبانی، تنزیه و تشبیه و خاموشی تحلیل شده است. و در بخش چهارم برخی پیامدهای الهیات سلبی مطرح، از مباحث پیشین جمع‌بندی‌ای ارائه و به اشتراکات و اختلافات اندیشه‌ی مولانا و اکهارت اشاره شده است.

یکی از مباحث مهمی که در بحث خلافت الاهی انسان، در متون دینی مطرح شده است، ضرورت وجود خلیفه در عالم است. در هستی‌شناسی عرفانی، به تبع متون دینی، به تبیین ضرورت وجود خلیفه، که همان انسان کامل است، پرداخته شده است. علاوه بر عرفان اسلامی، در علوم مختلف اسلامی، همچون کلام و فلسفه نیز در این باره مباحث مختلفی مطرح شده است و هر کدام از زوایای فکری خاص خود و با توجه به مبانی مخصوص آن علم، به این بحث پرداخته‌اند. در این نوشتار پس از بررسی روایات اهل بیت (ع) در باب ضرورت وجود خلیفه الاهی، به تبیین ضرورت خلافت از منظر عرفان اسلامی می‌پردازیم و میزان مطابقت تبیین عرفا را با مکتب اهل بیت (ع) روشن می‌کنیم.

فلسفیدن به معنای عشق ورزیدن به خرد است. چون انسان به خاطر خرد خویش اشرف مخلوقات است؛ پس خردورزی مایه کسب شرف است. دکتر شرف به خرد عشق ورزید و تا پایان عمر آن را به کسب ثروت و مقام ترجیح داد. ما قدر خدمت فرهنگی او را هنگامی به درستی تشخیص می دهیم که اهمیت خرد را مد نظر قرار دهیم. تکلیف فلسفه، یافتن ارزشهای فرهنگی است. این ارزشها فوق ارزشهای مادی و حتی ارزشهای حیاتی قرار دارند. در یک جامعه بی فرهنگ خواه دولتمند و خواه بدون دولت انسان گرگ انسان است. با بیانی دیگر، انسان حیوانی است که طی حیاتش با کسب فرهنگ انسان می شود. تکامل انسان برخلاف سایر حیوانات تکاملی فرهنگی است نه تکامل زیست شناختی. از ظهور همو زاپینس زاپینس (Homo Sapiens Sapiens) تاکنون حجم جمجمه انسان تغییری نکرده است. اما برخلاف حیوانات وضعیت زندگانی انسان در اثر رشد خرد بسیار توسعه یافته است تا جایی که به کرات دیگر پرواز می کند و در عمق اقیانوس ها فرو می رود. با نیروی اندیشه خویش به دل سخت تر اجسام رسوخ می کند. غریزه انسان فقط در اثر شکستن ژنها در طول سالهای طویل زمین شناختی تغییر می کند و امکان تکامل احتمالی زیست شناختی انسان بوجود می آورد. اما خرد به سرعت می تواند تغییر و تکامل یابد. غریزه در وجود انسان به صورت یکنواخت موجود است و در جود او تکامل نمی یابد. اگر هدف انسان غریزه باشد به دور خویش می چرخد. اما خرد دارای استعداد تکاملی است. انسان را از محدوده غریزه خارج می سازد. انسان نمی تواند و نباید طبیعت خویش را تغییر دهد اما می تواند آن را با ارزش های فرهنگی و معنوی غنی تر سازد. کار خردمندان یافتن ارزشهای فرهنگی و تحقق آن است... .

انسان شناسی و روان کاوی - هر دو - رفتار انسانها را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهند و در این راستا، سعی می کنند به قوانین عمومی این حوزه دست یابند و بر پایه تحقیقاتی که اغلب در اروپا و آمریکای مرکزی انجام شده، تاکنون به نکات جالبی دست یافته اند. انسان شناسی این کار را مستقیما انجام نمی دهد بلکه دست یابی و اطلاعات بینا فرهنگی و شناسایی عوامل فرهنگی را پیش شرط تحقیقات راوان کاوانه می داند. این نگرش انسان شناسان از آن جا ناشی می شود که برخلاف تصور رایج، انسان شناسی صرفا را محدوده آداب و رسوم فعالیت نمی کند بلکه بنا بر ویژگی کل نگرانه اش، تمام مسائل یک واحد انسانی را بررسی می کند و تک تک اجزاء را نیز با کل تطبیق میدهد؛ که اصطلاحا به آن" تک نگاری یک واحد" گفته می شود. از همین نقطه است که ارتباط میان انسان شناسی و روان کاوی آشکار می شود اما متاسفانه در ایران به این ارتباط چندان توجهی نشده است. این مقاله سعی دارد ضمن بررسی تاریخچه این ارتباط، اجتناب ناپذیری استفاده از اطلاعات انسان شناسی در حوزه روان کاوی را توجیه کند.

نماز، زیباترین جلوه پرستش است که در قالب فرامینی از سوی حضرت حق و توسط پیام ­آور او به بشریت ارزانی شده است. در اهمیت آن همین بس که در روایات، عِدل اسلام شمرده شده و تارکان آن در زبان قرآن، سالکان دوزخ ­اند. از نظر مولوی نماز صرف یک عمل نیست؛ بلکه راهی است که آدمی را به حضرت حق و عالم قدس واصل می‌کند. نماز واقعی مقدماتی دارد که نمازگزار باید در جنبه ­های ظاهری و باطنی آن را رعایت نماید. نماز حقیقتی ذو مراتب است؛ لذا نماز عوام با نماز عشاق متفاوت است. حقیقت نماز، نجوای با حضرت حق است که شروع آن همراه با علم، قیام آن همراه با حیا، ادای آن با تعظیم، خروج از آن با خوف، و نهایت آن اعراض از ماسوی­ الله و استغراق در بحر شهود معبود است. وقوف نمازگزار مقابل خداوند تمثیلی از حضور انسان نزد حضرت حق در قیامت است و هریک از آداب و حرکات نمازگزار، نشانه ­ای از گفتگوی او با خداوند در قیامت کبراست.