جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جایگاه متعلم در تعلیم و تربیت تمدن های بشری همواره به شکل خاصی مطمح نظر بوده است. این مسئله در چارچوب آراء مربیان بزرگ یا استلزامات تربیتی مکتب های رسمی فلسفی بیان می شود و گاه علاوه بر توجه به مکتب های جدید فکری و فلسفی، به مبانی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نظام های موجود هم توجه خاص می کند. از طریق روش «توصیفی تحلیلی» ابتدا سبک زندگی متعلّم در تمدن نوین اسلامی و در ساحت های گوناگون تربیتی آن بررسی شده، سپس دیدگاه های اند یشمندان معاصر غربی بیان گردیده است. یافته های مطالعة حاضر حاکی از آن است که پیشرفت و پویایی متعلّم به عنوان محور تعلیم و تربیت متناسب با تحوّلات عصر نوین از دغدغه های این تمدن هاست. در مقابل، تفاوت دیدگاه خدا باورانه و انسان مدارانه در دو تمدن، موجب تفاوت دو دیدگاه نسبت به متعلّم شده است. بنابراین، اگر چه در دو تمدن مذکور متعلّمان آموزش های علمی یکسان می بینند، اما از نظر عقیده، رفتار و اخلاق، مسیری متفاوت می پیمایند.

در توسعه و تمدن دینی، تربیت و رشد انسان جایگاهی محوری دارد. در تمدن‌شناسی معاصر، تمدن را محصول تأثیرپذیری انسان از یک‌جانشینی می‌دانند. این شیوه از زندگی،‌ پی‌آمدهایی چون غلبه شیوه معیشت کشاورزی و تجارت و بازرگانی و افزایش درآمد سرانه ‌دارد که نتیجه آن شکل‌گیری فرهنگ فردگرایی، روی‌آوری جدی بشر به کسب قدرت و ثروت و منزلت اجتماعی، گسترش رفاه، استقرار امنیت در سایه حاکمیت قوانین عرفی و دولت مقتدر و بالاخره نوعی جامعه توسعه‌یافته که در آن، توان و ظرفیت بالقوه جامعه فعلیت یافته، دانش‌ها و ابزارها و استعدادهای بشری رشد می‌یابد. در جهان بینی تمدن‌ساز دینی پیامبر(ص) بخش‌هایی از پروسه تمدن‌سازی به مفهوم متعارف آن مورد تأیید قرار می‌گیرد، ولی از آن‌جا که در انسان‌شناسی دینی، به بعد اخروی و معنوی انسان اصالت ‌داده می‌شود، با شکوفا کردن و مبعوث کردن استعدادها و ظرفیت‌های معنوی انسان، او را به سطحی از قدرت می‌رساند که می‌تواند خود را از غلبه عوامل رایج تأثیرگذار محیطی خارج کرده، راه رشد معنوی و مادی را به‌رغم موانع محیطی در پیش بگیرد. البته در کنار تزکیه و تعلیم، به فراهم کردن ظرفیت مادی متناسب با این تحول نیز که همانا ایجاد جامعه نوین اسلامی است، می‌پردازد.

اخلاق در هندسه تمدن اسلام بسان ریشه ای است که ساقه و پایه بقیه معارف دینی، یعنی فقه و عقاید را فراهم می آورد. فقه ورزی نیز که با نوعی وسعت فهم و درک عمیق و ماهرانه در مجموعه معارف دین و با هدف مدیریت حیات طیبه انسان و راهبری و هدایت او انجام می گرفت، به تدریج در احکام عملی و رفتارهای ظاهری انحصار پیدا کرد و در شریعت و تشخیص حلال و حرام و ادای تکلیف در خصوص ظواهر رفتاری ویژه گشت و رفته رفته دانش مستقلی به اسم علم فقه را تأسیس نمود که با بیرون راندن صفات و بر محور فعل مکلف متکفل احکام آن گردید. به نظر می رسد فرهنگ و ارزش های اخلاقی اگر بخواهد سهم لازم و موقعیت واقعی خود را در نظام معرفتی و سبد علوم اسلامی و مدیریت فرهنگی و تولیت جامعه متمدن دینی بازیابد، بازشناسی عوامل این آسیب و آفت شناسی موانع درون دینی آن ضرورت دارد؛ عواملی چون تنزل از جایگاه اصلی به رتبه زائد و زینتی و انحصار فقه در احکام عملی و رفتاری که خاستگاه تاریخی جدایی دستگاه فقه از اخلاق می باشد.

شیعه در جایگاه جمعیتی که در طول تاریخ، پیوسته هویت خود را در فراز و فرودها حفظ کرده و برای رسیدن به آینده ای بهتر سامان داده است، قابل مطالعه است. این موضوع بیشتر بدان جهت قابل توجه است که اولاً این مکتب برای آینده بشریت طرحی جهانی داشته، ثانیاً مفاهیم بنیادین منطبق با فطرت آدمی را مطرح کرده است. عناصری از قبیل ولایت، عدالت، عصمت، امر به معروف و نهی از منکر، انتظار، تقیه و... در حوزه فرهنگ از یک سو، و دستاوردهای ادبی و هنری از سوی دیگر، در حوزه تمدن توانسته است تاثیراتی بی بدلیل در فرهنگ و تمدن بشری بر جای گذارد؛ چنان که اکنون مشاهده میشود، مراحل گذشت عمر این جمعیت، بر عکس آنچه از تمدن و فرهنگ اسلامی تعریف میشود و در آن مراحل رشد و زوال طی شده است، رویکردی دائماً رو به رشد داشته و دارد. انقلاب اسلامی ایران جدیدترین این مراحل است و از آنجا که این مکتب در آینده خود، ظهور مهدی  و حکومت ایشان را به عنوان آخرین حکومت فراگیر تعریف کرده است، این حرکت تا رسیدن به آن هدف بلند، ادامه خواهد داشت.

بی گمان در معرفی و بازشناسی تمدن اسلامی، توجه به آموزه های دینی نقش اصلی و بنیادین ایفا می کند؛ از این رو عدم آگاهی و شناخت از هر یک از این آموزه ها، فهم ما را از تمدن اسلامی به عنوان یک کلیت - که شاخصه پویایی دارد - با مشکل جدی روبه رو خواهد کرد.این نوشتار، با رویکردی توصیفی و تحلیلی می کوشد ظرفیت ها و قابلیت های فرهنگی و تمدنی باورداشت آموزه مهدویت را بازکاوی کند. الزامات رویکرد تمدنی به آموزه مهدویت، آغازگاهی است که نگارنده برای ارائه تصویری روشن از بحث برمی گزیند. «بازاندیشی در مطالعات تمدنی بر اساس دیدگاه اسلام»، «رویکرد برون نگر به اندیشه مهدویت» و «توجه به تحقیقات بنیادین در عرصه اندیشه مهدویت» از جمله الزامات رویکرد تمدنی به آموزه مهدویت برشمرده شده است.«تقویت بعد فرجام گرایانه و آرمان گرایی»، «الگوبرداری از تمدن مهدوی و سامان دهی و شبیه سازی رویکردها»، «آموزه مهدویت و ایجاد هویت غایی برای تحولات سیاسی و اجتماعی»، «آموزه مهدویت و معنابخشی به حیات جمعی در تاریخ» و «آموزه مهدویت و بسیج اراده های عمومی و ایجاد نوعی انتظار فعال» یافته های محقق در تبیین ظرفیت های باورداشت آموزه مهدویت است.

از جمله مفاهیم پرمناقشه در علوم انسانی مفهوم «تمدن» است که در مورد آن کمتر توافقی میان اندیشمندان می توان یافت؛ چه در تعریف و چه در جهت گیری. ادبیات بسیاری در مورد «تمدن» تولید شده و هریک از زاویه ای خاص بدان پرداخته اند. برخی رو به گذشته دارند و تمدن را امری تاریخی می بینند. برخی حال را می نگرند و تمدن را همچون پروژه می انگارند. برخی چشم به آینده دارند و به فرجام تمدن می اندیشند؛ در این میان عده ای دل نگرانند و دهشت و بدفرجامی می بینند و عده ای دل خوش از غایت تمدن به تفرج مشغولند. هستند اندیشمندانی که در تعریف شان از تمدن صبغه ایدئولوژیک چشم نوازتر است. در این مقاله تلاش می کنیم با نگاهی اجمالی به دیدگاه های متعدد، مفهوم سازی متفاوتی از پروبلماتیک فرهنگ ـ تمدن ارائه دهیم و از منظری متفاوت به خوانش دیدگاه های تمدنی بپردازیم.

خدای نامه ها، روایات تاریخی، شاهنامه ابومنصوری، اوستا و روایات شفاهی منابعی هستند که حکیم فردوسی در سرایش اثر بزرگ خود از آنها استفاده کرده است، فردوسی با دیدگاه حکیمانه خود بنیان های فرهنگ و تمدن اقوام کهن ایرانی را با شیوه ای دقیق و ظریف در هنر و فرهنگ اسلامی تلفیق نمود تا بدین گونه فرهنگ جهانی ایران زمین تا زمان بی پایان زنده و جاودان باقی بماند. در این وجیزه، دو تن از شاهان پیشدادی شاهنامه، که در آفرینش و گسترش فرهنگ و تمدن قوم آریایی نقش اساسی داشته اند بررسی شده است. کیومرث، بنیانگذار اولین تمدن بشری و اولین شاه، و جمشید به عنوان چهارمین شاه پیشدادی گسترش دهنده این فرهنگ و تمدن بی نظیر است.اولین اکتشافات و ابداعات منسوب به این دو شاه در جهت آفرینش و گسترش این فرهنگ و تمدن بزرگ با ذکر شواهدی از شاهنامه فردوسی بیان شده است.

هدف از نگارش این مقاله تشریح اصلاحات اجتماعی رسول اله و نتایج و پیامدهای آن است. روش تحقیق در آن نیز توصیفی- تحلیلی با تکیه بر منابع اصلی شامل کتب سیره، مغازی، طبقات و تاریخ های عمومی می باشد. رسول گرامی اسلام در سرزمینی جهالت زده مبعوث به رسالت گردید. در دوران بعثت با هدایت و تربیت، هسته نخستین یاران خود را شکل داد و در روزگار هجرت، با برپایی حکومت، زمینه اصلاحات اجتماعی در جامعه جاهلی را فراهم کرد و با عقد پیمان نامه عمومی میان مهاجران و انصار و از سوی دیگر با یهودیان، نظام همکاری و تعاون اجتماعی و شهروندی استواری را پدید آورد و با تشکیل امت واحده موفق به تحول عمیقی در میان پیروان خود گردید. آن حضرت علاوه بر هدایت و تربیت یارانش، انقلاب اخلاقی ژرفی را پایه گذاری کرد. نتایج اصلاحات اجتماعی رسول اله (ص) عبارتند از:1- اصلاح ساختار نظام قبیله ای و بنیان نخستین دولت اسلامی. 2- طرد نژاد گرایی و تعصبات جاهلی. 3- برقراری حقوق انسانی برای زنان. 4- ایجاد عدالت و مساوات میان امت خود و رفاه عمومی. 5- ایجاد امنیت. 6- عمران و آبادانی زمین. 7- جلوگیری از تخریب شهرها. 8- رونق اقتصادی و ایجاد روحیه تلاش و کوشش. 9- فقرزدایی. 10- عدم تمرکز ثروت. 11- تامین منابع مالی دولت اسلامی. 12- آزادی پیروان ادیان آسمانی. پیامد نهضت اصلاحات اجتماعی رسول اله (ص) چنین بود که دینی متین و استوار و زنده و پویا برای بشریت به ارمغان آورد که زمینه هدایت و تعالی و کمال و شکوفایی فرهنگ و تمدن پیروان خود را فراهم کرده است.

سخن گفتن از سیاست بین الملل بدون توجه به مختصات انسانی، اجتماعی و تاریخی آن، گمراه کننده خواهد بود؛ از این رو در مطالعه سیاست بین الملل، اتخاذ رویکردی که بتواند ضمن در امان نگاه داشتن محقق از خطر تنگ نظری، امکان فهم نسبت های علی، و فرایندهای تکوینی را در پیوند منظومه ای متغیرهای متکثر و متنوع فراهم آورد، ضرورت دارد. به نظر می رسد رویکرد تمدنی چنانچه مفهوم تمدن به درستی متعلَق تصور و تصدیق قرار گیرد، در جهت تأمین چنین جامعیتی در فهم سیاست بین الملل مفید باشد. لذا این پژوهش، وجوه نظری و عملی سیاست بین الملل را از رهگذر بررسی ظرفیت عقلانی شیعه و فرایند اشتداد استقلال منظومه ولایی بازخوانی می کند؛ و ضمن آنکه خطوط گسل سنت های نظری سیاست بین الملل با نظام اندیشه ی شیعی را در امتداد «هستی شناسی منقطع از رابطه و نسبت علّی میان وجود و امکان» و «معرفت شناسی ذهن بنیان و فرضیه محور»، تشخیص می دهد، به بررسی نقش پیشران و انتظام بخش عناصر «استقلال» و «رقابت» برای سیاست بین الملل در غیاب یک اقتدار مرکزی، می پردازد؛ در این بررسی، تمدن به عنوان بیشینه ی استقلال استعلایی که در افق اعلای استقلال یک دولت به منصه ی ظهور می رسد، مستعدترین کانون مستقل و منظومه فراگیر قدرت، برای شکل دادن به رقابت سیستم ساز در سیاست بین الملل معرفی شده است.تمدن، به عنوان سازه و سامانه ای موزون و منظومه ای منسجم و پویا، متشکل از نظام های اجتماعی متعددِ همسو است که با همه ی اجزای متعیَّن خود به مثابه یک کل واحد، حامل فرهنگ و برآیند عقلانیت یک جامعه ی متشکل انسانی است و در امتداد فرایندی تکاملی طی یک بلوغ تدریجی اجتماعی، از تبلور عینی و تعین تام یک شبکه ی منسجم معنایی در ظرف زمان و مکان به منصه ی ظهور می رسد؛ و آرایش این جهانی همه ی شئون حیات جامعه ی متبوع خود را حول یک محور معنابخش واحد، امکان پذیر می کند و بقای آن، از میزان غنای معنایی و قابلیت خود سازمان بخشی در مواجهه با تقاضاهای نوین، متأثر است.در بررسی تمدن، الگوی کل نگر و سیستمی برای تجزیه و تحلیل ظرفیت ها و تکاپوهای تمدنی، مناسب تر به نظر می رسد و در تبیین نسبت نظام سازی شیعی با سیاست بین الملل، و همچنین آثار احتمالی که فرایند شکل گیری تمدن شیعی می تواند برای آینده ی سیاست بین الملل در پی آورد، می توان از روش بررسی و تحلیل روندها سود برد. جامعیت، پویایی و نیز شمولیت جهانی ملت ابراهیم، ظرفیت عقلانی گسترده ای را برای شیعه در جهت قوام بخشیدن به یک نظام منسجم اجتماعی، و طرح آن به عنوان یک الگوی متمایز پیشرفت و مدیریت جامعه ی انسانی ایجاد نموده است. این ظرفیت، علاوه بر آنکه در طول تاریخ، منشأ تمدن زایی قرارگرفته است، در حال حاضر نیز با محوریت انقلاب اسلامی ایران و نظام ولایی برآمده از آن، فرایند تعمیق و توسعه یک نظام داخلی اصیل و مستقل را برپایه ی یک نظام فاعلی توحیدی و در جهت یک نظام غایی عدل محور، طی می کند. از آنجا که تحدید دامنه ی نفوذ تمدن غرب، در اثر تشدید استقلال و توان تأثیرگذاری سیستمی منظومه ولایی، با واکنش دولت مرکزی و دولت های اقماری منظومه ی غربی که کانون های برتر قدرت و تأثیرگذاری در نظام بین الملل کنونی محسوب می شوند همراه است، انتظار می رود سرنوشت سیاست بین الملل تحت تأثیر آرایش رقابتی نوین تمدن ها رقم بخورد. همچنین عزیمت جنبش نظریه پردازی شیعی از مبدأ یقین و با هدف غاییِ اقامه ی حق، تکاپوهای تجدید نظرطلبانه ای را در فضای فرانظری سیاست بین الملل سبب می شود، که می تواند ضمن احیای نقش و رسالت نظریه بین المللی برای تحقق آرمان های انسانی به جای تحلیل و گمانه زنی صرف، رونق فضای نقد و نظر را در مبادلات علمی میان تمدنی به همراه آورد.

فلسفه با ورود خود به عالم اسلام، دست خوش تغییر و تحول و تکامل گردید و پس از آن، بر عرصه های گوناگون فرهنگ و تمدن اسلامی تاثیر گذاشت. از جمله نقش های فلسفه در تمدن اسلامی را می توان نیازمندی تمدن به فلسفه در تمییز حقیقت از غیرحقیقت، تاثیر فلسفه در دین، تاثیر فلسفه در اخلاق، تاثیر فلسفه در سیاست و تبیین مدینه فاضله و تاثیر فلسفه در کلام دانست. در این نوشتار، پس از معناشناسی فرهنگ، تمدن، دین، اخلاق و سیاست، به سیر اجمالی فلسفه در عالم اسلام اشاره شده،و در ادامه به تبیین نقش فلسفه در تمدن اسلامی پرداخته شده است.