جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسجد، به‌عنوان اصیل‌ترین نهاد فرهنگی برخاسته از اندیشۀ دینی، ظرفیت‌های نهفتۀ فراوانی برای نقش‌آفرینی در حیات فرهنگی جامعۀ اسلامی دارد. مساجد مانند هر پدیدۀ دیگر، تنها در صورت سیاست‌گذاری و مدیریت صحیح می‌توانند نقش خود را به بهترین وجه در مناسبات مختلف جامعه ایفا کنند. یکی از ابعاد مهم سیاست‌گذاری و مدیریت مساجد، توجه به ابعاد کارکردی این نهاد مقدس است. در این مقاله، با بررسی منابع تاریخی و دینی، ده کارکرد برای مساجد در جامعۀ اسلامی شناسایی و احصاء شده و سیر تطورات این کارکردها در چهار دوره مورد بررسی قرار گرفته است: 1) دوران صدر اسلام: دورۀ شکوفایی و بالندگی مسجد؛ 2) دوران فتوحات و آغاز ارتباط مسلمانان با دیگر تمدن‌ها: دورۀ آغاز افول و انحراف مسجد از جایگاه دینی خود؛ 3) دوران پس از فتوحات تا آغاز جنبش‌های سیاسی دینی: دورۀ رکود مسجد و تقلیل کارکردی آن؛ 4) دوران جنبش‌های سیاسی امت اسلامی: دوران بازگشت به کارکردهای غیرفردی. در نهایت، نحوۀ پرداختن به این کارکردها در دورۀ پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، مورد تحلیل و بازخوانی قرار گرفته است تا از این رهگذر بتوان به سیاست‌گذاری اعتلای جایگاه مسجد در جمهوری اسلامی ایران اندیشید.

احمد شوقی شاعری است که عصر او مشحون از مسائل مهم سیاسی و اجتماعی مذهبی است. دیوان او می تواند مرجعی قوی برای تاریخ معاصر جهان عرب بخصوص کشور مصر در نظر گرفته شود. همسو با موضع گیری های سیاسی اجتماعی شوقی، دیدگاه مذهبی او قابل مطالعه و مداقه است. او شخصیت جامعه مصر را ترکیبی از تاریخ ملی عصر (فراعنه) و هویت اسلامی آن میداند. در مقایسه آن دو، با برتری دادن اسلام معتقد است که دین پیوسته عامل اساسی برای رسیدن به تمدن و دست یافتن به مکارم اخلاق بوده است. واژه های قرآن، اصطلاحات دینی بر اشعار او هاله ای از دین کشیده است. شوقی آنچنان به پیامبر (ص) عشق می ورزد که خوانندگان نهج البرده را وامیدارد تا نسبت به اخلاص او گواهی دهند. با این همه دوگانگی گفتار و رفتار دینی اش حاکی از تأثیر محیط زندگی بر شخصیت اوست.

مساجد در صدر اسلام به دلیل عهده داری کانون اصلی ارتباط مردم به ویژه فعالان جامعه، کارکردهای فراوانی در نظام اجتماعی ایفا می کردند. در عصر جدید به دلیل تفکیک ساختاری و تقسیم کار به برخی از کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن کمتر توجه می شود. با این حال در جریان انقلاب اسلامی ایران، مساجد نه تنها محلی برای عبادت که محلی برای فعالیت فرهنگی علیه رژیم و نظام اجتماعی حاکم تبدیل شد. با توجه به مطالب یادشده، نگارندگان برای تحلیل نقش مساجد در انقلاب اسلامی ایران از رهیافت کارکردگرایانه به ویژه نظریه های تالکوت پارسونز و رابرت مرتن بهره گرفته و با استناد به نمونه های تاریخی مرتبط با تحولات ایران در سال های انقلاب نشان داده اند مساجد ایران در آن سال ها با تجمیع همفکران، آموزش الگوهای ارزشی متضاد با ارزش های نظام حاکم به مردم و انتقاد از سیاست های حاکم بر نظام اجتماعی دوره پهلوی بر مبنای الگوهای ارزشی اسلامی، توانسته اند نقش عمده ای به همراه برخی دیگر از فعالان عرصه فرهنگی، در ایجاد اختلال در کارکرد حفظ الگوهای ارزشی و انگیزشی نظام اجتماعی حاکم و در نتیجه عدم تعادل آن ایفا کنند. این کژکارکرد به یاری یک کارکرد پنهان در مساجد یعنی سازمان دهی ارتباطات مبارزان انقلاب اسلامی شکل گرفت.

هدف این مقاله شناخت جامعه شناسانه مسجد با تکیه بر شناخت گفتمان های مسجد در ایران دوره معاصر است. سوال اصلی ما این است که چگونه می توان مسجد را در بستر جامعه مدرن شناخت؟ برای این منظور به کمک تحلیل گفتمان های مسجد، این نهاد را در بستر اجتماعی، فرهنگی و تاریخی آن قرار می دهیم. از این منظر ما نگرش بیرونی دینی به مسجد داریم و درصدد بررسی مسجد از منظر معارف اسلامی نیستیم. منظور از گفتمان های مسجد نیز مباحث، نظریات و تلقی های مختلف از مسجد است. این گفتمان ها در هر دوره و شرایط تاریخی متناسب شرایط خاص هر دوره شکل گرفته اند؛ و در آرا و آثار محققان، روحانیان، نویسندگان، رسانه های گروهی و مطبوعات منعکس شده است.در این مطالعه چهار گفتمان شامل گفتمان سنتی، گفتمان سکولار، گفتمان ایدئولوژیک - انقلابی، و گفتمان ایدئولوژیک - انتقادی به مثابه گفتمان های غالب مسجد در ایران معرفی و ویژگی های هر کدام جداگانه تحلیل می شوند. سپس با تاکید و تمرکز بر گفتمان ایدئولوژیک انتقادی که مبتنی بر تحقیقات جامعه شناختی است ضمن ارایه نمونه هایی از این تحقیقات، مسایل کنونی مساجد در ایران شناسایی و بررسی شده اند. بخش پایانی، فصل مجموعه رهیافت های روش شناختی برای مطالعه مسجد است.

در روند شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی نیز، مساجد یکی از عمده ترین محل های تجمع و اعتراض مردم و شکل گیری تظاهرات علیه رژیم شاه بود.در واقع، تجمع جمعیت که عامل مهمی در شکل گیری توده ها بود و نقش به سزایی در شکل گیری تظاهرات و اعتراضات مردمی علیه رژیم شاه داشت، از مساجد ریشه می گرفت. مساجد عمده ترین ابزار روحانیت برای ارتباط با اقشار مختلف جامعه بودند و از طریق آنها ایدئولوژی انقلاب و پیام روحانیت به گوش مردم می رسید. همچنین، عامل اصلی بسیج تجار و بازاریان، مساجد بودند که به دلیل پیوند تاریخی مسجد و بازار در قیام ها و اعتراضات مردمی، مسجد مرکز تشکل و سازماندهی بازاریان بود.پرسش های مهمی که در مقاله حاضر مطرح می شود، این است که کانون اصلی قدرت در نظام در جمهوری اسلامی ایران در چه حوزه هایی قرار دارد؟ مساجد چه نقش و کارکردهایی در مشروعیت بخشی به قدرت در نظام جمهوری اسلامی ایران دارد؟ فرض اصلی مقاله حاضر این است که ساختارهای قدرت در نظام جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر مفهوم منتشر شده ای از فرهنگ است که درون تمام ساختارهای سیاسی و اجتماعی و از جمله مسجد حضور دارد و به تولید و بازتولید قدرت می پردازد. در مقاله حاضر، تلاش بر این است تا ابتدا روش گفتمان و چگونگی شکل گیری گفتمان هژمون و ارتباط آن با مفاهیم قدرت و فرهنگ را مورد بررسی قرار دهیم. سپس، جریان قدرت در مسجد و سازوکارهای قدرت ساز آن را مورد مطالعه قرار دهیم.

مسجد به عنوان اولین و مهم‌ترین پایگاه انس و الفت با حضرت حق و یگانه مرکز اداره جامعه اسلامی در نگاه دین شناخته شده است. رسول مکرم اسلام (ص) و امیرمومنان (ع) در دوران حکومت‏های خود این دیدگاه را به منصه ظهور رسانده و در مقام عمل به مسجد به عنوان یک محل حل و فصل امور در تمامی زمینه‏ های عبادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ... نگریسته ‏اند. آنچه که در راستای احیای این طرز نگاه به مسجد و استفاده در خور از ظرفیت‏ها و کارکردهای بی بدیل این نهاد مقدس در حال حاضر لازم است یافتن دیدگاه رهبران کنونی جامعه اسلامی و انتظارات ایشان از مسجد است.«مسجد طراز اسلامی» از دغدغه‏ های امام خامنه‏ ای (مد ظله) به عنوان پرچمدار حرکت جامعه اسلامی ما به سوی تمدن شکوفای اسلامی است. مستلزمات و کارکردهای متوقع از این مکان در زمینه‏ های عمران ظاهری و معنوی، عبودیت و معنویت، تربیت و دانش و سیاست و تدبیر در نظر ایشان اهمیت یافته است. در مقام کوشش برای بازگرداندن مساجد به سطح طراز اسلامی آنها لازم است ابتدا این کارکردهای متوقع در متون دینی پی‏ جویی شود و در وهله بعد در جهت نهادینه ‏سازی آنها در جامعه اسلامی تلاش گردد. همت پژوهش حاضر تلاش در جهت مستندسازی بیانات امام خامنه ‏ای (مد ظله) در خصوص «مسجد طراز اسلامی»، با استفاده از آیات و روایات و سیره عملی پیامبر گرامی اسلام (ص) و امیرمومنان (ع) در دوران حکومت نبوی و علوی است که موارد بهره‏ مندی از مسجد در آنها در زمینه ‏های محل عبادت، کانون هدایت و ذکر، جایگاه علم و دانش، مرکز فعالیت فرهنگی و اجتماعی، سنگر نظامی، محل حل و فصل دعاوی و مقر سیاست در این مقال مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.

هدف از این پژوهش بررسی وضعیت معماری مساجد همدان در دوره قاجار از دیدگاه باستان شناسی می باشد، که به صورت موردی مسجد جامع و پنج مسجد محله ای شهر همدان وسه مسجد روستایی بخش فامنین و یک مسجد روستایی همدان مورد بررسی قرار گرفته است . روش تحقیق بر اساس تحقیقات کتابخانه‌ای در خصوص پیشینه شهر همدان و وضعیتاین مساجد در گذشته و تحقیقات میدانی در خصوص چگونگی وضعیت معماری و تزیینات آنها بوده است که با بررسی بناها، عکس‌ها و پلان‌ها صورت گرفته است .بررسی‌ها نشان می دهد که معماری مساجد این دوره در شهر همدان دارای نوعی رکود و سستی نسبت به معماری دوره‌های قبل تر مساجد در ایران است و بطور کلی نوعی سادگی و بی پیرایگی را در این بناها مشاهده می کنیم. در میان مساجد شهر همدان مسجد جامع به لحاظ اهمیت، دارای ساخت و ساز وسیع‌تر و تزیینات بیشتری است اما باقی مساجد دارای شبستان‌های ساده ستون‌دار با طاق‌های جناقی و تزیینات محدود در آجرکاری بناها می‌باشند. شبستان‌ها بنابر موقعیت اقلیمی منطقه کوهستانی، معمولاً دارای سقف‌هایی کوتاه می باشند. در مقایسه با دیگر مساجد این دوره در ایران نیز مانند، مسجد شاه تهران و مسجد سلطانی سمنان نیز این سادگی در مساجد همدان دیده می شود.

از زمان بنیانگذاری مساجد اسلامی توسط نبی اکرم(ص)، نه تنها به صورت شکلی مساجد متحول شده اند، بلکه از نظر فرهنگی و اجتماعی نیز در جریان دگرگونی قرار گرفته و هویتی جدید برای آنها پدید آمده است. برای آن که مسجد بتواند جایگاه حقیقی خود را در جامعه محقق سازد، لازم است دو دسته کارکرد را حداقل به صورت همزمان تأمین نمایند:1- کارکردهای آیینی 2- کارکردهای فرهنگی– اجتماعی،بسیاری از فعالیت ها به صورت همزمان هر دو کارکرد را در بردارند، به عنوان مثال برگزاری نماز جماعت از یک سو مراسمی آیینی است و از یک سوی دیگر کارکردهای فرهنگی – اجتماعی را نیز به همراه خود دارد. برآیند این دو کارکرد زمینه ساز اقبال عمومی و استقبال مردم از مساجد است، موضوعی که نوعی سرزندگی و شادابی معنوی را به همراه می آورد. مسجد را می توان به عنوان محوری ترین، کانونی ترین و ارزنده ترین عنصر کالبد متبلور کننده مدنیت جامعه اسلامی دانست. بناهای مذهبی یکی از اساسی ترین عناصر بافت، ساخت و شکل شهر ها بوده و هستند. تداوم حضور بناهای مذهبی در شکل شهر از ظهور اولین شهرهای شناخته شده تا امروز با حیات شهر عجین شده اند. در بناهای مذهبی درون شهر ها مسجد جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص می دهد. مسجد به مثابه برجسته ترین عنصر معمارانه منبعث از دین اسلام، از اولین روزهای حضور مدنی این دین، با جامعه همراه بوده است. مسجد کانون عبادتی، اجتماعی، فرهنگیِ فرهنگ دیرپایی است که هرگز نمی تواند از ساختار اجتماعی و شهری آن جدا شود همچنین ارتباط گسترد? مسجد با بافت شهری از طریق مسیر های ارتباطی منتهی به ورودی مسجد برقرار می شود و بر این اساس می توان ارتباط کاربران مسجد را تبیین‌نمود. اما امروزه در هم تنیدگی و پیوستگی مسجد با بافت های شهری بسیار کمرنگ شده است. بجز تحولات دوران مدرن وشکل گیری دیدگاه های عملکردگرا و تفکیک حوزه های عملکردی در طراحی مدرن شهر، مشکلات مختلف از جمله ایجاد درب های متعدد در مسجد باعث شده طراحان چندان به آن علاقمند نباشند. مشکلات امنیتی، تداخل عملکردهای شهری بافت مجاور با عملکردهای مسجد، تداخل کاربران سایر فعالیت ها با مسجد و کم رنگ شدن حریم مسجد و عدم رعایت شأن مسجد از مهمترین این مشکلات است.از این رو همواره پرسش هایی از این جنس در ذهن نگارنده مطرح بوده، این که بطور مثال هویت معمارانه مساجد چگونه باید نمود یابد که از طرفی پیوند با گذشته را از دست ندهد، ضمن آن که تن به تقلید صرف ندهد. و یا این که با توجه به تغییرات وسیعی که در کارکرد مسجد پس از ظهور نیازهای فرهنگی و اجتماعی جدید به وجود آمده، مسجد تا چه حد و میزان توان و صلاحیت پذیرش این کارکردها را می تواند بیابد. اصولا چنین کارکرد هایی چگونه باید با اصلی ترین نقش و عملکرد مسجد که کانون عبادت و راز و نیاز بنده با خداست، تلفیق شود.