جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بدون تردید، انقلاب ایران در پایان دوران گذار از تجربه های پیشین جهانی و آغاز تجربه های جدید در مناسبات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی انسان قرار دارد. بارزترین شاخص این تجربه جدید، بازگشت به باورهای دینی و تاکید بر معنویت و معنابخشی روابط انسانی فارغ از پذیره معمول جهانی است و این همان بنیان فکری انقلاب ایران به شمار می رود که قادر است نحوه زیست، تفسیر جهان و فهم متفاوتی از عرف موجود جهانی را به انسان امروزی بیاموزد. درک صحیح این بعد انقلاب ایران مستلزم فهم فرایند بازسازی و تجهیز مفاهیم درون دینی در روند تاریخی پیش از آن است که در جهت تجدید حیات دینی صورت پذیرفته است. در چنین راستایی در چند دهه پیش از انقلاب اسلامی رویکرد نوینی در ادبیات فکری شیعه در باب مقولاتی چون نسبت دین و سیاست، انتظار فرج، تقیه، جهاد و شهادت شکل گرفت که در پرورش ذهنی و تغییر نگرش به سوی قبول یک تحول بنیادین بر اساس دین نقش اساسی ایفا کرد. اندیشوران شیعی در این دوره به این نتیجه رسیدند که محتوای اندیشه شیعه قابلیت لازم برای ارایه یک الگوی مطلوب سیاسی و اجتماعی و بازیابی دینی در عصر جدید را داراست ولی برخی از پذیره های سنتی یا تفسیر هایی از آن مانع ایفای چنین نقشی است. مقاله حاضر در صدد است تا این کوشش فکری را در چارچوب های اشاره شده بررسی و تجزیه و تحلیل کند. کوششی که به نحو موفقیت آمیزی از انزوای اسلام در جهان زیست خود و در شرایط نوین جهانی ممانعت کرد.

در پی تحولات فکری ناشی از مواجهه مسلمانان با اندیشه های غربی و به خصوص واقعه مشروطه، سرزمین ایران متفکران و مصلحان بزرگ دینی را پرورش داد. شاه بیت اندیشه آنان کوشش برای ارتقا اندیشه دینی و نشان دادن عناصر معرفت گرایانه اسلام جهت پاسخگویی به مسایل روز است. گفتمان غالب در اندیشه این مصلحان مقوله تناسب افزایش نگرش عالمانه (دانایی) با توانایی دین اسلام در پاسخگویی به مشکلات کلامی، اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی است.در این مقاله به طرح اندیشه های کلیدی و گفتمان توسعه دانایی محور چند متفکر دینی اصلاح طلب می پردازیم. ابتدا در بخش تاریخچه به طرح آرای سید جمال الدین اسدآبادی، آیت اله نائینی، آیت اله طالقانی، استاد محمد تقی شریعتی می پردازیم. سپس در ادامه به طرح آرای متفکران ذیل می پردازیم: 1- مهندس مهدی بازرگان: متفکر و طراح نظریه توانایی علمی اسلام در دهه های سی و چهل شمسی است. ایشان کوشش خویش را معطوف عیان کردن ابعاد علمی تعالیم دینی نمود. 2- دکتر علی شریعتی: ایشان با تکیه بر بینش توحیدی اسلام و با استفاده از روشها و نظریه های رایج جامعه شناسی علم و ادیان کوشید با از تواناییهای اسلام به عنوان مکتبی پویا در عرصه حیات اجتماعی سخن گوید. پیشنهاد استفاده از عنصر "علم" و "زمان" در فرایند اجتهاد حاکی از توجه ایشان به گفتمان دانایی و نقش آن در احیا تفکر دینی و ارایه تعالیم اسلام متناسب با عصر و تکنولوژی و تمدن جدید است. 3- آیت اله مطهری: ایشان با تاکید و توجه نسبت به بنیادهای عقلانی اسلام، نقش عقلانیت و دانایی در توسعه و ترقی دینی و گره گشایی از مشکلات علمی و علمی جامعه اسلامی را عیان نمود.

یکی از موضوعات بسیار مهم مطرح در فلسفۀ علم و فلسفۀ دین، نسبت میان علم و دین است. این نسبت در دو حوزه مورد توجه قرارمی گیرد: نیاز انسان به هر دو و تقابل میان گزاره های آن دو در توصیف قوانین طبیعت. این مسئله از حوزۀ بررسی عمیق استاد مطهری بیرون نبوده است؛ چنان که می توان اشتغال بدان را در آثار ایشان ردیابی کرد و این کاری است که در کتاب رویکرد استاد مطهری به علم و دین انجام شده است. نویسنده در این اثر کوشیده است با استفاده از آثار استاد، دیدگاه ایشان را در باب نسبت میان علم و دین بیان کند. این مسئله در اندیشۀ استاد به دو صورت بحث شده است: یکی نسبت علم و ایمان و تأکید بر نیاز انسان به هر دو و دیگری مسئلۀ نزاع علم و دین. از نظر استاد، دین ثابت و قطعی، و علم متغیّر و نسبی است. در این مقاله، هدف نقد و بررسی این کتاب و طرح برخی نکات پیشنهادی برای اصلاح آن است.

از مدرنیته در تلقی عام و کلاسیک، به عنوان مهم  ترین عامل عرفی شدن یاد شده است و انتظار می رفت با بسط آن، دین از صفحه ذهن و زندگی انسان مدرن بیرون رود. وجود شواهدی از حضور پر نشاط دین در دنیای مدرن، این نظریه و پیش بینی های آن را به زیر سوال برده و امیدواری هایی برای به هم آوری دین و مدرنیته در برخی از نواندیشان دینی پدید آورده است. این مقال با تاکید بر تمایز میان «نوشدن»، «مدرن شدن» و «مدرنیته» و ملاحظه تفاوت های آموزه ای اسلام و مسیحیت، این امیدواری را به چالش کشیده است: در گام نخست با آشکارسازی نسبت نقیض میان دین و عرفی شدن و اثر غیر قابلِ انکار مدرنیته بر وقوع این فرایند و در گام دوم با ابرام بر عدم صدق مهم ترین مصادیق همزیستی میان دین و مدرنیته.

یکی از مباحث مهم در اندیشه مسلمین به ویژه شیعه نظریه نظام سیاسی مطلوب اسلام در عصر حاضر است.پس از پیروزی انقلاب عناوینی چون جمهوری اسلامی، حکومت الهی- مردمی، دموکراسی دینی و اخیرا تعبیر مردم سالاری دینی مورد عنایت نظریه پردازان و مسوولان اسلامی قرار گرفته است.در این مقاله در طرح چند بحث مقدماتی، اولا مفهومی روشن از مردم سالاری دینی ارایه گردیده و سپس به دیدگاههای اندیشوران معاصر شیعه در این زمینه اشاره شده است. رای ده نفر از افرادی که به جهت مکانت علمی یا موقعیت سیاسی قابل توجه است در این بخش بررسی می شود. به طور کلی آیات شورا، آیات مربوط به خلافت انسان در زمین، آیه وفای به عهد، آیات دال بر توجه به خطابات تکالیف عمومی به مردم به عنوان چهار دلیل قرآنی بحث مورد توجه قرار گرفته است.

این مقاله به بررسی حضور نظامی زنان مسلمان در صدر اسلام پرداخته است. با بررسی و تحقیق در متون تاریخی، شواهد متعددی از حضور زنان مسلمان در عرصه های گوناگون جهاد ارائه شده است. این شواهد تنها محدود به جهاد دفاعی نیست. بر اساس این اسناد تاریخی اثبات می‌شود که سیره معصومین (ع) و عرف حاکم بر مسلمانان در صدر اسلام با مشارکت اجتماعی زنان در زمینه نظامی مخالف نبوده است. البته این حضور بیشتر در حوزه هایی مانند پشتیبانی و تدارکات، کمک های پزشکی و تشویق به مبارزه و پایداری، نمود می یابد؛ امّا در صورت لزوم، زن مسلمان اسلحه به دست گرفته و رو در رو با دشمن جنگیده است.

در نگاه نخست، به نظر می رسد اسطوره و عرفان دو مقوله متفاوت در حیطه علوم انسانی هستند؛ در حالی که با بررسی آن دو از منظری که در این مقاله فرا روی خواننده باز می شود، این دو نه تنها جدا از هم نیستند بلکه می توان گفت عرفان دنباله و تکمله اساطیر خدایان است. اساسی ترین کارکرد مشترک اسطوره و عرفان، انگیزه نیرومند تقرب انسان به خدا یا خدایان است، انگیزه ای که اساطیر با پایین آوردن خدایان به سطح زندگی زمینی انسان و عرفان با بالا بردن انسان به سوی ملکوت خداوندی بدان دست یافته است. از این رو کارکرد اساطیر در برداشتن فاصله انسان و خدایانش کارکرد تنزلی است؛ اما کارکرد عرفان برای حصول به این مقصود کارکرد صعودی است. آیینها و ادیان اساطیری، مبلغان نزول خدایان به سوی انسان و پدید آمدن گروهی «خدایان انسان وار» است؛ در حالی که ادیان و آیینهای عرفانی تبیین کننده چگونگی صعود و معراج انسانهای کامل به ملکوت خداوندی و در فرجام پیدایش گروهی« انسانهای خداگونه» هستند.

یکی از مولفه های اصلی هر ایدئولوژی انسان شناسی آن است. ایدئولوژی های سیاسی از حیث این که مجموعه ای از آموزه های سیاسی معطوف به عمل و بر مبنای عقل اند که به منظور ایجاد تغییر و تصرف در اجتماع و ارکان آن در اراده نفسانی بشر شکل گرفته اند قسمت عمده ای از مباحث خود را بر انسان شناسی سیاسی متمرکز کرده اند، خاصه در دنیای معاصر که علاوه بر گسترده شدن ابعاد آن، صبغه استراتژیک نیز پیدا کرده است. امروزه انسان شناسی شاخه ای علمی است که به تمام مسائل انسان، از رفتار اجتماعی گرفته تا هنر، مذهب و اخلاق، می پردازد و مهم تر از آن ـ آنچه در این جا مد نظر ماست ـ نگاه و رویکرد فلسفه یا ایدئولوژی سیاسی به انسان به عنوان اشرف موجودات در کره خاکی است.از منظر سیاست، در کنار مولفه هایی چون هستی شناسی، معرفت شناسی و فرجام شناسی، هر مکتب سیاسی باید تکلیف خود را با «انسان» و ماهیت او مشخص کند تا بر مبنای این شناخت بتواند رابطه انسان و سیاست را در نیل به کارویژه ای که ایدئولوژی آن را تجویز کرده است تبیین و تشریح کند.در این مقاله سعی شده است تا با تبیین مبانی مکاتب و ایدئولوژی های عمده سیاسی معاصر و افزودن رویکرد الهی و فرامادی اسلام به ایدئولوژی های مادی و دنیامدار یادشده، ابعاد گوناگون رابطه شناخت انسان با سیاست از منظر این ایدئولوژی ها به بحث گذاشته شود و گامی در حوزه مطالعات نظری تطبیقی برداشته شود.

نظارت در نظام اسلامی و منابع دینی از جایگاهی عالی برخوردار است و منابع اسلامی در این مبحث آموزه هایی روشن و کاربردی دارد، همچنان که نظارت عمومی و مسوولیت همگانی از تکالیف دینی و وظایف عامه مردم و حقوق عمومی آن ها است که رابطه و تعامل تنگاتنگی با فریضه امربه معروف و نهی ازمنکر دارد. با توجه به این اهمیت، موضوع اصلی در نوشتار حاضر اهداف و کارکردهای نظام نظارتی در نظام سیاسی اسلام است و تلاش شده تا حد مقدور با استناد به آیات الهی و روایات، به گونه ای مستند تبین و گستردگی، متعالی و مترقی بودن این اهداف و کارکردها از جوانب مختلف دینی، سیاسی، اجتماعی و ... اثبات شود.

پدیده اسلام هراسی حاکی از نوعی تصور بدبینانه و نفرت از اسلام و مسلمانان است که به بروز رفتارهای تبعیض آمیز و آزاردهنده علیه آن ها منجر می شود. اگرچه این پدیده در گذشته های دور ریشه دارد، با گذشت زمان و به خصوص طی سده های اخیر با مسائل و موضوعات تازه ای همراه شده است. طی سال های پس از 11 سپتامبر 2001 مصادیق اسلام هراسی و اسلام ستیزی در جهان غرب افزایش محسوسی داشته است. بسیاری از فعالان سیاسی و رسانه های غربی از حملات 11 سپتامبر به مثابه ابزاری برای ترویج اسلام هراسی استفاده کردند. مسیحیان راست آمریکا یکی از گروه های فعال در این زمینه بودند. به رغم این که جریان های مختلف اسلام گرا غالبا مخالف حملات القاعده بوده اند، مداخلات مکرر دولت های غربی در امور جوامع اسلامی را عامل واکنش های رادیکال القاعده می دانند. جمهوری اسلامی، که از پیشروان مقاومت اسلامی در برابر سلطه گری غرب است، ضمن رد توسل به ابزار ترور، بر آن است که اسلام هراسی پروژه ای برای تسهیل استمرار مداخلات سلطه گرانه قدرت های غربی است.