جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم کلام در گذر زمان، شاهد تحولات زیادی بوده است. این امر باعث شده است تا متکلمین در تبیین مسائل کلامی، روش ها و ساختار کلامی خاصی را استفاده نمایند. فضای حاکم بر عصر متکلّم و شرایط جامعه و همچنین شوق اکثریت مردم در فهم صحیح از مباحث دین، در پیدایش مکاتب کلام اسلامی مؤثر بوده است. نبود آثاری مدون پیرامون بررسی مسائل، روش و ساختار کلامی در مقایسه میان متکلمین عقل گرا و نقل گرا در کلام اسلامی منجر به بررسی گزینش کتب کلامی شیخ مفید، فاضل مقداد و علامه مجلسی در فصل اول و توصیف و تحلیل روش و مسائل و ساختار کلامی آن ها در فصول دیگر شده است. گزینش روش متناسب با موضوع، تصویر عقلائی از صفات الهی، تقسیمات موضوعی و ... از موارد اتفاق و غلبه کاربرد استدلالات عقلی در تجزیه مسائل، کیفیت و کمّیت آن، میزان پردازش و ... از اختلافات شیخ مفید و فاضل مقداد با علامه مجلسی، از جمله نتایج حاصل از این نوشتار است.

یکی از مهم‌ترین مباحث بزرخ و قیامت مسئله تجسم اعمال است که مورد بحث فلاسفه، متکلمین و مفسران قرار گرفته است. مساله تحقیق این است که آیا تجسم اعمال به معنای این است که تمام پاداش‌ها و کیفرهای برزخی و اخروی همان اعمال دنیوی انسان است که در آخرت به صورت‌های مختلف برای وی متمثل و متجسم می‌شود یا اینکه بین جزای عمل و خود عمل سنخیتی وجود ندارد بلکه انسان به ازای عملی که در دنیا انجام می‌دهد در آخرت مستحق پاداش یا عذاب می‌شود؟ شیخ بهایی و علامه دو دیدگاه متفاوت و متضاد در مورد تجسم اعمال دارند. در این مقاله با بررسی و تبیین دید گاه این دو عالم برجسته در مورد آیات، روایات و استدلال‌های عقلی مربوط به تجسم اعمال به نتایج ذیل دست یافتیم: شیخ بهایی به عینیت میان اعمال دنیوی و جزای اخروی معتقد است در مقابل، علامه مجلسی نه تنها قائلان به تجسم اعمال را خارج از دین و دایره اسلام می‌داند، بلکه با ارائه دلایل متعددی وقوع آن را مستلزم محال می‌داند.

یکی از دلمشغولی های انسان از گذشته تا اکنون مسأله غایت و پایان زندگی این جهانی اوست، از این رو است که اهمیت فهم مسأله معاد و عالم قیامت بیشتر آشکار می‌شود. و نیز پیامبران الهی یکی از مسائل محوری رسالت خود را دعوت به فهم این مسأله و باور درست به آخرت دانسته اند و پیروان خود را به روزی وعده می‌دهند که به حساب همگان رسیدگی می شود. متکلمان و حکیمان مسلمان نیز در اصل اعتقاد به معاد اتّفاق نظر دارند امّا در کیفیّت حیات پس از مرگ و چگونگی وجود انسان و حیات او اختلاف دارند. در این تحقیق برآنیم تا با بررسی در آثار علامه مجلسی به عنوان یک اندیشمند و محدّث شیعی و علامه طباطبایی به عنوان یک اندیشمند، فیلسوف و مفسّر شیعی در باب معاد بپردازیم، اگر چه نظرات هر دو در اثبات حقیقت مرگ، قبر، عالم برزخ، نفخ صور، حشر، میزان، حساب، احباط و تکفیر و بهشت و دوزخ نظرات نسبتاً یکسانی دارند امّا اختلافاتی در زمینه معاد جسمانی دارند، علامه مجلسی معتقد است که معاد جسمانی آن است که این بدن ها در قیامت برمی‌گردند و بار دیگر ارواح به آن ها تعلّق می‌گیرند امّا علامه طباطبایی معاد را بازگشت ارواح به بدن ها نمی‌داند، بلکه معتقد است که بدن ها هستند که به ارواح می‌پیوندند.

با رسمی‌شدن مذهب شیعه اثناعشری و حضور علمای شیعه در دربار صفوی، عرصه قدرت­نمایی بر صوفیان تنگ شد. تلاش شاهان صفوی برای رهیدن از سلطه قزلباشان، که از اوایل صفویه شروع شده بود، در دوره دوم حکومتشان فزونی گرفت و با جریان ضد صوفیه علمای شیعه همراه شد. ظهور نوعی تصوف بازاری که گاه با اباحه­گری همراه می­شد، مخالفت علمای شیعه را بیش از پیش برمی­انگیخت و گاه رقابت­هایی بین علما ایجاد می­کرد. این عوامل سبب پیدایش ادبیات ردیه نویسی در این دوره شد. برخی از این آثار رساله‌هایی بود مانند تحفةالاخیار ملا محمدطاهر قمی که به نقد عقاید و آداب و رسوم صوفیان اختصاص داشت و دسته­ای دیگر کتاب­هایی با محتوای مذهبی، شامل آیات و روایاتی برای شیعیان بود که در فصل یا فصولی به رد صوفیه و انکار عقاید آنان پرداخته می‌شد. عین‌الحیوة (عین‌الحیات) از علامه مجلسی در زمره این آثاربود. پژوهش حاضر با هدف تبیین فضای فرهنگی دوره صفویه به نقد و بررسی آراء ضدتصوف این دو عالم مشهور دوره صفوی می­پردازد.

در نوشتار حاضر دیدگاه‏هاى سیاسى علامه محمد باقر مجلسى، درباره «ولایت فقیه» به عنوان مهم‏ترین موضوع و مسأله فقه سیاسى شیعه مورد مطالعه و بررسى قرار گرفته است و نیز به مبانى نظرى، شرایط و صفات حاکم اسلامى و شؤون ولایت فقیه در عصر غیبت پرداخته شده است. این مقاله در صدد است نظریّه «سلطنت مشروعه» که برخى از نویسندگان به مرحوم مجلسى نسبت داده‏اند را مورد نقد و چالش قرار دهد.

موضوع معاد که یکی از دغدغه‌های ذهنی بشر از دیرباز بوده است، نقش بسیار مهمی‌ در تربیت و کنترل انسان دارد از جمله موضوعاتی است که همه ادیان الهی به آن اشاره کرده‌اند و اهمیت و گستردگی اصل معاد در اسلام تا آنجاست که آیات زیادی از قرآن به آن اختصاص داده شده و علاوه بر این، بخش عمده‌ای از دعوت انبیاء و اولیای الهی پیرامون معاد بوده است. و همین مطلب برای اثبات اهمیت بحث و بررسی این مسأله کافی است. هرچند درباره اصل معاد ادیان اتّفاق نظر دارند اما در کیفیت معاد و چگونگی انتقال انسان‌ها به آن اختلاف نظرهای جدی‌ای بین اندیشمندان و متون دینی وجود دارد؛ برخی معاد را فقط روحانی می‌دانند و برخی معتقد به معاد جسمانی‌اند و در اینجا نیز برخی بدنِ حیات اخروی را همین بدن عنصری و برخی آن را بدن مثالی می‌دانند. این اختلاف به قدری جدی می‌نمایاند که گاهی برخی از طرفداران یک نظریه، طرفداران نظریه مقابل خویش را متهم به کفر و الحاد می‌نمایند. براین اساس در این نوشتار سعی شده است دلایل نظر دو نفر از اندیشمندان بزرگ جهان اسلام، مرحوم علامه محمد باقر مجلسی به عنوان یک محدث بزرگ که معاد را جسمانی و مادی عنصری می داند و مرحوم علامه محمد حسین طباطبایی به عنوان فیلسوف و مفسر قرآن که معاد را جسمانی ولی به صورت مثالی می داند، را طبق مبانی خاصی که اتخاذ نموده‌اند بررسی نماییم تا دیدگاه هر یک از این دو برای جویندگان علم و حقیقت روشن گردد.

خبر دفن سیدالشهدا علیه السلام و یاران ایشان یک روز پس از شهادتشان، توسط قبیلة بنی اسد از ساکنان منطقة غاضریه، از طریق گزارش ابومخنف به منابع معتبر تاریخی شیعه و سنی راه یافته و منابع پسین از آن استقبال کرده اند. گذر زمان این خبر را با نوعی تحوّل و شهرتی متفاوت مواجه کرده است. قرن یازدهم نقطة عطف این تحولات و آغاز رویکرد کلامی و شروعِ فاصله گرفتن موضوع دفن امام علیه السلام از یک حادثة تاریخی به یک اصلِ اعتقادی است؛ اصلی که ریشه در برخی احادیث شیعی دارد و تجهیز هر امام توسط امام بعدی را لازم می شمارد. قرن سیزدهم لایه ای درون رویکرد کلامی شکل گرفت که به زودی رایج شد و جایگزین رویکردهای قبلی گردید. رویکرد جدید با تکیه بر آمدن امام سجاد علیه السلام برای تجهیز پدر، آثار عاشورایی را چنان تحت تأثیر قرار داد که بیشتر آنها تا زمان حاضر، ضمن پذیرش این رویکرد، آن را گسترش داده و در برابر رویکرد قبلی مقاومت کرده اند. مقالة حاضر با روش «توصیفی تحلیلی»، ضمن بیان سیر تاریخی اخبار و آرای گوناگون دربارة دفن شهدای کربلا و نیز تبیین چگونگی تغییر گزارش دفن امام علیه السلام از یک واقعة تاریخی به یک اصل کلامی درون مذهبی و پس از آن به خبری داستانی، به سه پرسشِ عاملان دفن، زمان دفن، و چگونگی دفن، بر اساس منابع شیعه و سنی پاسخ داده، خاستگاه رویکرد جدید را تبیین می نماید.

علامه مجلسی، برای تألیف جامع حدیثی خود، بحارالأنوار، از کتاب­های روایی متنوعی بهره برده است. وی از همین رو پنج فصل مقدمه بحارالأنوار را به معرفی کامل منابع خویش، اختصاص داده است. کتاب­شناسی و نقد منابع در بحارالأنوار شامل دو محور اصلی است: تعیین نویسنده واقعی برخی منابع کهن و بررسی اِسناد بعضی کتاب­ها. در محور نخست، مجلسی بر مبنای سند روایات، سبک و محتوای نگارش کتاب و نسخه­های خطی قدیمی به اظهار نظر درباره مؤلف کتاب­ها پرداخته است. تبحر علامه مجلسی در زمینه کتاب­شناسی، سبب شده است تا به اشتباهات رایج کتاب­شناسانه در زمان خویش اشاره و نظرات نادرست را تصحیح نماید. در بخش بررسی اسناد کتاب­های روایی، نقد و بررسی علامه مجلسی فقط متوجه مؤلفان کتاب­هاست و شامل راویان روایات درون کتاب­ها نمی­شود.