جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫پيرامون موضوع اين رساله که بحث عقل و دين از منظر استاد جوادي آملي مي باشد ضرورت دارد در بدو امر و قبل از ورود به بحث به بررسي تعريف عقل و دين از منظرهاي مختلف بپردازيم و آنگاه تعريف استاد جوادي آملي را از دين و عقل بيان نمائيم و متناسب با اين بحث به موضوع معرفت ديني و تناسب آن با دين بپردازيم و مشخص بنماييم که آيا دين همان معرفت ديني است يا اينکه دين و فهم دين دو مرتبه جدا از هم هستند. در ادامه نيز به ارتباط عقل دين از حيث تعارض و هماهنگي و تلازم که ازمقدمات و لازمه هاي بحث اين رساله مي باشد اشاره مي شود. با استفاده از آيات و روايات و مباحث عقلي مشخص مي شود که بين يافته هاي صحيح عقل و دين تعارضي نخواهد بود، بنابراين عقل و دين در يک راستا و هماهنگ دو حجت دروني و بيروني براي هدايت انسانها هستند. از همين روست که جناب استاد جوادي آملي با تعاريف خاصي که از عقل و دين ارائه مي دهند، عقل برهاني را در عرض دين قرار مي دهند و آن را منبع مستقلي در کنار قرآن و سنت براي فهم و اجتهاد مي دانند. با توجه به اينکه محقق نوعي نقد به تعريف دين از منظر استاد جوادي آملي دارند، عقل را در عرض دين و يافته هاي آن را جزء دين نمي دانند نقدهايي را در اين خصوص ارائه کرده و در پايان نتيجه مي گيرد که عقل در عرض قرآن و سنت و منبع مستقل دين نيست بلکه عقل نقش کاشفيت و فهم قرآن و سنت را بر عهده دارد. کلمات کليدي: جوادي آملي، عقل، دين، نقل، کتاب، سنت.

---

---

‫نظام احسن از موضوعاتي است که هر انسان صاحب عقل و خرد با آن درگير است و شايد کمتر کسي از خود نپرسد که آيا اين جهان بهترين و کاملترين جهان ممکن است؟ و آيا خداوند نميتوانست بهتر از اين را بيافريند؛ به طوري که هيچ شر و بدي، هيچ نقصان و کاستي و هيچ مرگ و ميري در آن نباشد؟ بر اين اساس، تحقيق حاضر در چهار فصل به تبيين نظام احسن با تأکيد بر ديدگاههاي شهيد مطهري و آيت الله جوادي آملي پرداخته است. به اين منظور، نويسنده از دو طريق اثبات نموده است که اين جهان بهترين جهان ممکن است و وجود جهاني بهتر از جهان موجود، از محالات عقلي است: 1. از طريق برهان لمّي: اگر اين جهان بهترين نظام ممکن نباشد، يا بايد علم خدا ناقص باشد، يا قدرت او نامحدود نباشد، و يا بخل و امراض نفساني ديگر در کار باشد که خداوند نتوانسته يا نخواسته که از ميان جهانهاي ممکن، بهترين جهان و کاملترين جهان را به وجود آورد. نويسنده با ابطال هر سه مورد فوق در مورد خداوند، اثبات نموده که اين جهان کاملترين جهان ممکن است. 2. از طريق برهان انّي: مشاهده اشياي کوچک و بزرگ موجود در اين جهان و ارتباط و شگفتيهاي موجود در بين آنان، ما را به اين نتيجه ميرساند که نظام موجود بهترين نظام است. علاوه بر اين، نويسنده ازمقايسه ديدگاه شهيد مطهري و آيت الله جوادي آملي به اين نتيجه رسيده است که در نوشتههاي ايشان دو تفاوت وجود دارد. تفاوت نخست، مربوط به نوع بيان آن دو ميباشد؛ به طوري که بيان شهيد مطهري آسانتر و عوام فهمتر است و بيان آيت الله جوادي آملي مشکلتر و فلسفيتر است. تفاوت دوم مربوط به ناقص بودن و کامل بودن بيان است. به گفته شهيد مطهري در کتاب «عدل الهي»، ايشان فقط از طريق برهان إنّي وارد شده است؛ زيرا مخاطبين او افراد اهل فن نبودهاند و بر اين اساس، از بيان برهان لِمّي که دير فهمتر است، خودداري نموده است. بر خلاف ايشان، آيت الله جوادي آملي بسيار کاملتر به اثبات نظام احسن جهان پرداخته است.

---

---

‫يکي از تحليل‌ها در باره وحي، تجربه ديني انگاشتن آن است. بر اساس اين تحليل، پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله و سلم با خداوند متعال مواجهه‌اي داشته و تفسير خود را از آن مواجهه در قالب الفاظي براي ديگران بيان مي‌کند. اين ديدگاه ابتدا در غرب توسط شلاير ماخر مطرح گرديد. او مي‌خواست براي دين پايگاه مستقلي بيابد؛ تا به زعم خودش، از انتقادات علم جديد و عقلانيت انتقادي مصون بماند. پايگاه دين را از کتاب مقدس، استدلال‌هاي عقلي و اخلاق، به قلب و دل دينداران و احساسات و عواطف شخصي آنان منتقل کرد. عده‌اي از روشنفکران همچون دکتر سروش تحت تأثير اين انديشه، ديدگاه‌هاي جديدي در باره وحي ارائه کردند که خلاصه اين نظرات عبارت است از: 1. وحي همان الهام است و الهام از نوع تجربه‌هاي شاعرانه و عارفانه مي‌باشد. 2. وحي همان تجربه ديني است. 3. وحي مولود احساس شخصي پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم است و از سوي خداوند نيست. 4. نفس هر فردي، از جمله نفس پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم الهي است و مي‌تواند منشأ توليد وحي گردد و تنها تفاوت پيامبر با ديگران در اين است که او به الهي بودن نفس خود آگاه است. 5. لفظ و معناي قرآن هر دو، توليد خود پيامبرند و از سوي خدا نيست. 6. شخصيت، فرهنگ و دانش نسبي پيامبر در ارائه مفاد وحي تأثير مي‌گذارد و وحي را خطاپذير مي‌سازد. 7. پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم مضمون وحي را از خداوند متعال دريافت مي‌کند و به زبان، تصاوير و دانشي که خود دارد، به آحاد مردم منتقل مي‌کند. 8. بعضي از جنبه‌هاي دين به طور تاريخي شکل گرفته‌اند و امروز ديگر موضوعيت ندارند. ظواهري از قرآن کريم که با علوم بشري سازگاري ندارند و در پيام بنيادين دين دخالتي ندارند، تأويل پذيرند. 9. البته وي مي‌پذيرد که وحي تنها در مسائل ديني خطاناپذير است؛ ليکن در مسائلي که به جهان و جامعه انساني مربوط مي‌شود، خطاپذير است. 10. دوران مأموريت پيامبر به پايان رسيده؛ اما مجال براي تکرار تجربه ديني وجود دارد. از نظر نگارنده، مهم‌ترين اشکال سروش اين است که وي دليل متقني بر تبيين نظريه خود نمي‌آورد. او در ادامه، نظر آيت‌الله جوادي آملي درباره تفاوت‌هاي وحي و تجربه ديني را مطرح مي‌کند که برخي از آنها از اين قرارند: 1.وحي رسالي همراه با اعجاز و تحدي است؛ درحالي که تجربه ديني چنين نيست. 2.بين اين دو، هم در مبدأ فاعلي فرق است و هم در مبدأ قابلي. 3.در مکاشفات عرفاني احتمال خطا وجود دارد؛ ولي در وحي چنين نيست.

‫در قرون اخير مسلمانان با مسئلهاي به نام تجدد روبهرو شدهاند. در ميان انديشمندان ديني سه موضع عمده، در برابر جريان تجدد در جهان اسلام به وجود آمد: 1. جريان تجددگرا: اين گروه از متفکران مسلمان، زنجير را به پاي دين بسته و تمام آموزههاي ديني را به نفع تجدد هزينه کردند. از اين رو، هميشه تلاش کردند تا تمام مؤلفههاي فرهنگي غرب را محصول مدرنيته معرفي کرده و وارد جهان اسلام کنند؛ زيرا به خوبي فهميدند که مسائلي مانند حقوق بشر، تساهل و تسامح و پلوراليزم ديني، اگر محصول فرهنگ غرب دانسته شود، فرهنگهاي ديگر در برابر آن مقاومت خواهند کرد. 2. بنيادگرايي ديني: بنيادگرايان ديني در يک سطح نيستند؛ بر اين اساس، بايد از آن به جريانهاي بنيادگرايان ديني تعبير کرد. با اين وجود، همگي بر اين ياورند که دين مهمتر است و اين تجدد است که بايد به نفع دين انعطاف يابد؛ در غير اين صورت، بايد کنار گذاشته شود. 3. جريان معتدل عقلگراي فلسفي: اين جريان معتقد است که با حفظ مباني کلامي و اعتقادي خود ميتوان از جريان تجدد به روش معقول، در دين استفاده کرد؛ به گونهاي که تجدد در خدمت تدين باشد. رساله حاضر در طي سه فصل، به مقايسه ديدگاه دو شخصيت برجسته معاصر، آقاي محمد مجتهد شبستري و آيتالله عبدالله جوادي آملي، از دو جريان متفاوت، در باره رابطه ايمان وآزادي پرداخته است. شخصيت نخست، نماينده جريان تجددخواه، و شخصيت دوم، نماينده جريان بنيادگرايي است. در اين رساله، نخست ديدگاه آقاي شبستري و ديدگاه آقاي جوادي آملي در باره رابطه ايمان و آزادي بررسي قرار شده است. پس از آن، مقايسهاي بين دو ديدگاه انجام شده، و هدف يا اهداف دو شخصيت از طرح اين مسئله بررسي شده است و نقدهاي برخي از چهرههاي برجسته بر اين دو ديدگاه، بيان شده است. در پايان، بيان شده است که بر اساس مباني فطرت، حقيقت آزادي با حقيقت ايمان رابطه بسيار نزديکي دارد و بين آن دو در يک مصداق خارجي (انسان) پيوند عميقي برقرار است؛ به گونهاي که ايمان يک عمل قلبي است که آزادي مقدمه آن به حساب ميآيد، نه عين آن. همچنين در باور آقاي شبستري ايمان و آزادي عين يکديگرند و در بستر واحد قرار دارند و ايمان بدون آزادي نه امکان دارد و نه معنا؛ ليکن از نظر آيت الله جوادي آملي ايمان اعتقاد و تصديق قلبي است و آزادي مقدمه ايمان است.

بی نیازی با عدالتی جامع محقق می شود. تحقق چنین عدالتی فرض داشتن نظریه ای جامع در مورد عدالت است. فرضیه مقاله اکتشاف چنین نظریه ای است که از گزاره های ذیل تشکیل می شود: عدالت واژه ای است اجتماعی، و به معنای استقامت جامعه یا نظام دینی در طریق شرع می باشد. فقیه جامعه اسلامی با توجه به مصالح و مفاسد واقعی قوانین کشور را از طریق ابزارهای مدرن قانون گذاری وضع می کند. خیر و سعادت بر حق و الزام مقدم است. اما خیر و سعادت بشر فقط با عبودیت و الزام های ناشی از شرع بدست می آید. جامعه عادل و متعادل از دیدگاه اسلام با نهادهای ذیل شناخته می شود: حقوق طبیعی و فطری، قانون الهی، برابری، برادری، عقلانیت و مصلحت.

اصطلاح «سیاق» و استفاده از آن در علم تفسیر، در طول تاریخ تفسیر با رشد آرامی مواجه بوده است، ولی در تفسیر المیزان این مفهوم، رشد قابل توجهی پیدا کرده، به گونه‌ای که در هر سوره چندین بار مورد استفاده واقع شده است. در حقیقت سیاق به عنوان یکی از مهم‌ترین اصول و مبانی علامه طباطبایی در استفاده از روش تفسیر قرآن به قرآن است. با این حال در مواردی شاهد آن هستیم که مفسر با چشم‌پوشی از سیاق، آیه را به طور مستقل معنا نموده یا در کنار معنای سیاقی، یک معنای مستقل هم ارائه می‌دهد. این مطلب نه از بی‌قاعده بودن روش، بلکه از وجود برخی ضوابط در نحوه ظهور سیاق و همچنین غلبه «سِباق» بر سیاق حکایت دارد. نکته مهم و قابل تأمل در این میان این است که علامه طباطبایی اگرچه از سباق در برابر سیاق بهره‌مند شده، ولی از این اصطلاح استفاده نکرده است. در مقاله حاضر تلاش شده است تا ضمن اشاره به مبانی روش تفسیری علامه طباطبایی در استفاده از سیاق، با انواع سیاق و شرایط استفاده از آن آشنا شده و در نهایت اصول حاکم بر استفاده از سیاق و سباق در تفسیر قرآن به قرآن استخراج شود.