جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده ماشینی: این کتاب به سوالات و مفاهیم زیر پاسخ می دهد: دانشمند واقعی کیست؟ چه صفتی زشت تر از نادانی؟ با پذیرش و رد عقاید چگونه رفتار کنیم؟ فرق بین عالم غیب و عالم مشهود چیست؟ پرده غیب چیست و فرق محدود و نامتناهی چیست؟ منظور از گفتار آنها چیست که می گویند: «شما چیزها را به خلاف آنها می شناسید»؟ چگونه به غیب ایمان بیاوریم؟ از نظریه حرکت بنیادین ملاصدرا چه می دانید؟

بازخوانی اندیشه‎های متفکران مسلمان در قلمروهای دانشی مختلف یکی از مهمترین موضوعات در تحولات علمی است. در میان قلمروهای علمی مختلف، یکی از مهمترین مسائل که ظهور و بروز عینی آن کاملا برجسته است، مفهوم عدالت است. وقوع انقلاب اسلامی در ایران ضرورت این امر را دوچندان کرد. اندیشمندان معاصرِ تحولات انقلابی در ایران، تلاش مضاعفی نمودند تا با ارائه نظریه عدالت بتوانند در تدوین اسناد بالادستی اولیه حکومت جدید، و تبدیل آن به قوانین، مسیر و فرایند تحقق عدالت را سامان دهند. در این مقاله در پی بازخوانی و ارائۀ بخشی از دیدگاه‌های استاد مطهری در باب عدالت اجتماعی هستیم. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که از نگاه شهید مطهری دو مفهوم حق و عدالت اجتماعی چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟ به نظر می‎رسد(فرضیه) شهید مطهری عدل را پاسداشت حقوق دیگران و در نتیجه عدالت اجتماعی را رعایت مساوات و مراعات حقوق دیگران می‎دانند به منظور بررسی فرضیه با روش توصیفی تحلیلی و با شیوه ای نظام مند ارتباط این دو مفهوم از منظر استاد مطهری بررسی شود..

فصل اول: 1-مقدمه یکی از مباحث مهم و کلیدی در میان فلیسوفان مساله فطرت و علم فطری می باشد. این موضوع از دیرباز میان فیلسوفان اعم از فیلسوفان مسلمان و غیر مسلمان ،محل نزاع بوده است. از میان فیلسوفان مختلف مسلمان مرحوم مطهری به عنوان یکی از فیلسوفان معاصر مسلمان که اهتمام ویژه ای به موضوع فطرت داشته است انتخاب شده است. وی علاوه بر پاورقی های ارزشمندی که بر اصول فلسفه اثر مرحوم علامه طباطبایی در موضوع ادراکات و نحوه حصول علم دارد در برخی از آثار دیگر خویش همچون انسان و سرنوشت، جامعه و تاریخ و کتاب فطرت به این موضوع پرداخته است. دیدگاه وی در موضوع فطرت از مهم ترین مباحث مطرح شده در باب فطرت و علم فطری در میان فیلسوفان معاصر مسلمان می باشد. دکارت دیگر فیلسوفی که به عنوان یکی از فلاسفه مورد نظر در این پژوهش مورد بحث قرار می گیرد. دکارت که یکی از مهم ترین فلاسفه غرب می باشد به مساله معرفت شناسی و نحوه حصول علم و قوای ادراکی بشر بسیار پرداخته است. تا جایی که کتناب های وی در باب پیدا کردن راهی برای حصول معرفت یقینی می باشد. لایب نیتیز که از فیلسوفان دکارتی محسوب می شود نیز که مساله علم فطری پرداخته است و در مساله خدا شناسی بر فطری بودن آن تاکید دارد. از آنکه برهان و تاملات وی از جمله موارد مهم در فلسفه غر ب در این زمینه می باشد، در پژوهش حاضر به بررسی آرای وی نیز پرداخته خواهد شد. جان لاک در زمره فیلسوفانی قرار دارد که انتقادات سرسختانه ای بر دکارت و فلسفه وی دارد. وی بر خلاف دکارت که یک فیلسوف عقل گرا بود، اصالت را به تجربه داده و منکر هرگونه علم فطری می باشد. وی از آن جایی که فیلسوفی تجربه گرا است، همه چیز را در دایره محسوسات دیده و آگاهی بشری را به وساطت حس میداند و ازین رو علم فطری را انکار میکند. ازین جهت آرای وی مورد بررسی در پژوهش حاضر قرار گرفته است.

در متون دینی بر مسئله امر به معروف و نهی از منکر تأکید فراوان شده است؛ تا جایی که بر اساس روایت امیرالمومنین (ع) همه کارهای خوب و حتی جهاد در راه خدا در برابر این فریضه، به ذرّه آبی در برابر دریایی عمیق پهناور تشبیه شده است. شهید مطهری (ره) امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان علت مبقیه اسلام برمی شمارد. این واجب دارای شرایطی است که شرایط آن به تعبیر شهید مطهری (ره)، از جمله شرایط وجود (شرط واجب) است (مانند شرط طهارت برای نماز)؛ و نه شرط وجوب (مانند شرط استطاعت‌ برای حجّ). این شرایط از دیدگاه ایشان به اجمال عبارتند از: ⦁ شناخت معروف و منکر (علم و شناخت و بصیرت نسبت به موضوع) ⦁ نداشتن مفسده برای اسلام (بنابراین ضرر مالی یا جانی یا آبرویی اصلا جزو شرایط نیست) ⦁ احتمال اثر و نتیجه (به قول مقام معظم رهبری، همه جا احتمال اثر هست؛ اما راه و روش آن را باید خودمان پیدا کنیم و به گونه ای عمل کنیم که نتیجه دهد). همان گونه که گذشت، اصلی ترین دلیلی که موجب شده است تا امر به معروف و نهی از منکر تا این حد در میان معارف دین ارزش پیدا کند، همین است که راه و روش آن را باید خود مکلّف پیدا کند. ⦁ قدرت (بویژه در تشکیلاتی کار کردن) ⦁ اصرار و ادامه متخلّف درباره شرایط امر به معروف و نهی از منکر در آثار دیگر علمای قرآنی معاصر نیز سخن به میان آمده است. در این پایان نامه بر آن هستیم تا دیدگاه شهید مطهری درباره اصول و شرایط یاد شده امر به معروف و نهی از منکر را با دیدگاه برخی از اندیشمندان قرآنی معاصر شیعه (به صورت ویژه : امام خمینی (ره)، مقام معظم رهبری، علامه طباطبایی (ره)، شهید صدر، آیت الله جوادی آملی، آیت الله مصباح یزدی، آیت الله مکارم، علامه محمد حسین طهرانی و برخی دیگر از علمای شیعه معاصر) مقایسه و تطبیق نماییم. ضرورت پرداختن به این بحث از آن رو است که در میان آثاری که درباره مسئله امر به معروف و نهی از منکر تا کنون نوشته شده است، مباحث شهید مطهری (ره) به صورت ویژه ای مورد توجه قرار گرفته است؛ چنان که حتی در کتاب امر به معروف و نهی از منکر مایکل کوک نیز، وی به دیدگاه شهید مطهری (ره) درباره مسئله امر به معروف و نهی از منکر عنایت داشته و دیدگاه های ایشان در این باره را ذکر می کند. به نظر می رسد واکاوی مقایسه ای و تطبیقی این شرایط با دیدگاه اندیشمندان قرانی معاصر یاد شده، بلحاظ اهمیت مباحث شهید مطهری (ره) و تاکید امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری بر مطالعه آثار ایشان و نیز اهمیت بحث شرایط دقیق و درست امر به معروف و نهی از منکر، ضروری می نماید.

به مناسبت سالگرد درگذشت دکتر شریعتی و به منظور شناخت دقیق مختصات فکری و جایگاه وی در عرصه اندیشه میزگردی با موضوع «مقایسه تطبیقی اندیشه های شهید مطهری و دکتر شریعتی با حضور دکتر مهدی جمشیدی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و دکتر حسن محدثی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در خبرگزاری مهر برگزار شد. در بخش اول این میزگرد (می توانید آن را از این پیوند مشاهده کنید) به برخی تمایزات و تشابهات این دو متفکر اشاره شد. در بخش دوم این میزگرد که تبدیل به یک مناظره داغ شد سوالاتی از این دست مورد بررسی قرار گرفت: آیا نگاه شریعتی به دین ابزارگرایانه بود؟ آیا شریعتی نقد بنیان افکن به دین می کند یا به دنبال نقد دیانت فرهنگی است؟ آیا تعبیر اسلام انقلابی برخورد گزینشی با دین است؟ آیا اندیشه شریعتی اومانیستی است؟ تبعات خواسته و ناخواسته اندیشه شریعتی چیست؟ آیا شریعتی واجد یک نظام فکری منسجم است؟ نگاه شریعتی به انسان چگونه است؟ قسمت دوم این میزگرد را در ادامه بخوانید؛

دکتر شریعتی از جمله اندیشمندان معاصر است که بحث های دراز دامنی در نقد و تایید او صورت گرفته است. شناخت مختصات فکری و جایگاه شریعتی در عرصه اندیشه و روشنفکری از جمله ضروریاتی است که شاید در مقایسه وی با اندیشمند هم دوره اش یعنی شهید مطهری، به نحو بهتر و دقیق تری حاصل شود. برای این منظور به مناسبت سالگرد درگذشت مرحوم دکتر علی شریعتی به سراغ دکتر مهدی جمشیدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه و دکتر حسن محدثی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی رفتیم. جمشیدی، دارای پژوهش ها و تالیفاتی در خصوص اندیشه شهید مطهری است. حسن محدثی نیز، جامعه شناس دین است و دارای تالیفات متعددی در حوزه اندیشه های دکتر شریعتی است قسمت اول این میزگرد در ادامه از نظر می گذرد؛

آنچه مسلم است اینکه تمام تأکیدات بر امر تفکر به منظور بهره گیری از خروجی مفید و ساختن زندگی بر اساس آن است. و مسأله مهم در این زمینه فهم چگونگی روی دادن تفکر است. اگرچه با بررسی شواهد، به نظر می رسد می توان مدعی شد قرآن کریم به صورت ضمنی اشارات دقیقی به مؤلفه های تفکر و فرآیند تحقق آن داشته است، با این حال، پژوهش حاضر مبتنی بر الزامات روش تحلیل محتوا، بر آن است تا از خلال اشارات قرآنی به استنتاج فرآیند شناسی تفکر و کشف مدل یا نظریه احتمالی بپردازد. در این راستا عرضه یافته های پژوهش بر آراء تفسیری و نظریات تبیینی دو صاحب نظر در این زمینه یعنی علامه طباطبایی و استاد مطهری در مقام ارزیابی مدل صورت می گیرد تا ضمن تبیین میزان مشابهت، در صورت امکان با بهره گیری از توافقی بینا متنی، ابهامات احتمالی در این فرآیند - که قرآن به آنها اشاره نکرده و آن را به فکر بشر احاله کرده است - را از میان کوشش های فکری این دو اندیشمند بازیابی کند. در این زمینه، شهید مطهری به عنوان اندیشمند قرآنی برجسته دارای ویژگیهایی است که مورد توجه قرار گرفته است: اول اینکه به دلیل مصاحبت طولانی مدت با استادش علامه طباطبایی می تواند مبین اندیشه ایشان باشد ضمن اینکه در برخی موارد می توان از بیانات استاد مطهری توسعه فرمایشات علامه طباطبایی را نیز یافت. از سوی دیگر استاد مطهری به اقتضای شرایط در زمان خویش با نیازمندیهای جامعه، بسیار دست به گریبان بوده و نگاه تفسیری او به قرآن بسیار رنگ و روی اجتماعی دارد و از این رو آثارش جنبه کاربردی و عملیاتی داشته و می تواند در انتقال از فضای نظر به عمل مفید و کارآمد باشد. نگاه فلسفی استاد مطهری و حجم قابل توجه آثار ایشان که به اقتضای زمان متمرکز بر ارزش و جایگاه علم به عنوان مبدأ و مقصد تفکر است نیز عامل دیگری در تمرکز بر آثار ایشان است به ویژه اینکه نقطه اشتراک میان استاد و علامه در اثر ارزشمند «اصول فلسفه و روش رئالیسم» در این زمینه گفتنیهای بسیاری دارد و نکته نهایی اینکه انسجام فکری استاد مطهری باعث شده است با اطمینان بالایی بتوان مطالب ایشان را در جهت آشکارسازی منظور قرآن بهره برد. به صورت مقدماتی در بررسی معنای پایه باید بگوییم مطالعات لغوی در ماده «فکر» نشان می دهد که بیشتر تعاریف ارائه شده در قالب فرآیندی به تفکر پرداخته است. لغت شناسان در ماده (ف ک ر) تعاریفی ارائه داده اند که اگر چه در ظاهر تفاوتهایی با هم دارد اما در تحلیل دقیق تر می توان از میان آنها به مؤلفه های ثابت و مشابهی دست یافت. البته این مؤلفه ها در برخی تعاریف به صورت آشکار ذکر شده و در برخی دیگر با واسطه هایی می توان به آنها رسید. برآیند گفته های لغت پژوهان را می توان به این صورت بیان کرد که تفکر فرآیندی از جنس تصرف است که با به کارگیری خاطر یا نظر در اشیائی از سنخ تصاویر یا معانی اتفاق می افتد. نوع این تصرف ترتیب دادن امور موجود در ذهن و هدف آن نیز رسیدن به مطلوب علمی یا ظنی، یافتن معانی، و یا عبرت گیری است. سیر این فرآیند از ظاهر به باطن و خروجی آن نیز یافتن حقیقت اشیاء است. با این تعاریف، حاصل تفکر گستره رفع جهل تا رفع غفلت و تنبه و تذکر را شامل می شود و از این جهت به آنچه از نظر قرآن تفکر نامیده می شود بسیار نزدیک می نماید. نکته قابل توجه در بررسی های استعمالی تنوع واژگان استخدام شده توسط قرآن برای اشاره به فرآیند تفکر است که به نظر می رسد ابعاد مختلف آن را در نظر داشته و بدین ترتیب مراتب متفاوت این فرآیند را بازنمایی می کند. بررسی شبکه واژگانی در این حوزه که در شماری از پژوهش های پیشین به آن پرداخته شده است، می تواند علاوه بر تبیین رابطه نظام مند این واژگان، جایگاه هر یک را در فرآیند تفکر نشان دهد. از جمله این واژگان می توان به «عقل»«تدبر»،«تذکر»«یقین» و «فقه» اشاره کرد که در سیاقهایی مشابه با کاربردهای تفکر در قرآن استفاده شده است. قرآن کریم در آیات متعددی به دیگر مؤلفه های فرآیند تفکر نیز اشاره مستقیم دارد. علامه طباطبایی تفکر مطلوب قرآن را همان تفکر منطقی می دانند(طباطبایی،1417، ج 5/ 255- 257) و تفکر منطقی نیز در نگاه دانشمندان این علم مؤلفه های مشخص و فرآیند تعریف شده ای دارد. به عنوان مثال قرآن کریم تأکید می کند که ورودیها فرآیند تفکر ماحصل ادراکات حسی است که با زندگی در همین دنیا کسب می شود «وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَتِکُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَیْئا وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَرَ وَ الْأَفْئدَه»(نحل: 78 و نیز آیات 78 مؤمنون و 9 سجده) بدین ترتیب تصورات به عنوان مبدأ تفکر منطقی مورد توجه قرآن است. همچنین در عین اینکه استدلالات قرآن به گونه ای است که هر کسی به فراخور بضاعت علمی خود می تواند از آنها استفاده کند و به همین دلیل در بسیاری از آنها از تشبیهات معقول به محسوس یا داستانها استفاده شده است، نسبت به قیاسهای منطقی و انواع و لوازم آنها بی تفاوت نبوده و شواهد کثیری از این استعمالات در ادبیات قرآنی قابل مشاهده است. با توجه به اینکه محوریت اصلی در تفکر منطقی با مبحث قیاس و به صورت خاص صناعات خمس و لوازم آن است می توان بر گستره این مبحث از منظر قرآن متمرکز شد و شواهدی از این دست را مورد بررسی قرار داد. با توجه به نمونه های بررسی شده فرآیند تفکر در قرآن - که روایات آن را عبادت می نامند- بسیار به بازگشت به بدیهیات در حوزه علوم و نیز کشف واقع به عنوان یک هدف معرفت شناختی نزدیک می شود. علامه طباطبایی ذیل آیات 15-19 سوره مبارکه مائده در بحث مفصل فلسفی به تبیین تفکر از منظر قرآن پرداخته اند و در همان جا روش تفکر را امری فطری و فکر را شاخص کمال زندگی انسان دانسته اند. این شاخصه فطری بواسطه بدیهیات به حقایق عالم خارج از وجود انسان متصل شده و آنها را درمی یابد؛ مسیر دست یافتن به این حقایق، استدلال مبتنی بر تصورات بدیهی است که تصدیقات را رقم می زند که همان طریق منطق ارسطویی است(طباطبایی،1417، ج 5 /254).