آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ نام صاحبنظرانی مانند عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان و ... برای ما بسیار آشنا هستند. شاید بتوان چنین افرادی را (با وجود مخالفت برخی از آنان) هسته اصلی جریان روشنفکری دینی پس از انقلاب نامید. این صاحبنظران که بعضا روشنفکران سکولار نیز نامیده می شوند تلاش میکنند قرائتی از دین ارائه دهند که با ویژگی های دنیای سکولار و غیر دینی جدید هماهنگ باشد. اما این نظریات که تحت عناوینی «هرمنوتیک کتاب و سنت»، «قبض و بسط تئوریک شریعت»، «بسط تجربه نبوی»، «معنویت و عقلانیت» و غیره مطرح شده اند مخالفت های زیادی را برانگیخته اند. مخالفان این روشنفکران که طیف بزرگی از صاحبنظران مانند فیلسوفان اسلامی و متکلمان و فقیهان و عالمان متعارف دینی را شامل می شود معتقدند این نظریات اساسا بساط دین و دینداری را جمع می کند و حجیت و قرآن و متون معتبر دینی را منتفی می سازد. این انتقادات و موارد مانند آن از جمله مسائلی است که بحث درباره آنها از ابتدای حضور این جریان آغاز شد و همچنان نیز ادامه دارد. این نظریات به سبب آنکه واجد هویتی فلسفه اند تمام ابعاد شناخت و تفسیر ما از دین را تغییر می دهند و جهانِ دین ما را متحول می سازند. اساسا یکی از دلایل چالش بر انگیز بودن این نظریات این است که به علت تسری آنها در حوزه های مختلف همچون سیاست و مخالفت آنها با نظریه سیاسی دینی رایج، همواره در سطحی از اهمیت قرار می گرفتند که موافق و مخالفشان را مجبور به اظهار نظر و یا دفاع و نقد می کردند. البته گستره نفوذ این نظریات تنها عرصه سیاسی نبوده و ابعادی مانند فقه، اخلاق، حقوق و ... را نیز در بر می گیرد. در این درس-گفتگو تلاش خواهد شد با مرور این نظریات اصلی جریان روشنفکری دینی ارزیابی و نقد آنها را نیز از زبان مخالفانشان بشنویم.

نصوص معتبر دينی و عقل سليم بر هدفدار بودن خداوند در فرستادن پيامبران و فروفرستادن كتب آسمانی و تشريع مقررات دلالت دارند. انگيزه و ثمره اين سه كار، چيزی جز تأمين سعادت العالی لا يفعل شيئا » و مصلحت مخاطبان و مكلفان نيست. هدفدار بودن خداوند را نبايد با قانون منافی دانست. مقاله حاضر به گفت و گو از رابطه مصلحت با بعث رسل، انزال كتب « لأجل السافل و تشريع مقررات می پردازد و از مورد اخير، يعنی رابطه مصلحت و شريعت و به تبع، رابطه مصلحت و فقه با تفصيل بيشتر گفت وگو می كند.

هدف کلی این پژوهش آن است که آراء هرمنوتیکی محمد مجتهد شبستری و نصر حامد ابوزید تحلیل و سپس دلالت‌های آن‌ها در تربیت دینی استنتاج گردد. با توجه به این هدف ابتدا به شباهت‌ها و بعد بهتفاوت‌ دیدگاه‌های هرمنوتیکی این دو نواندیش در خصوص متون دینی پرداخته شده است. سپس دلالت‌های آن‌ها در قلمرو تربیت دینی مورد بررسی قرار گرفته است. داده‌های مورد نیاز با روش سندکاوی جمع‌آوری شده است. تجزیه و تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده با رویکرد تفسیری ـ تجریدی و روش تحقیق مورد استفاده روش تحلیل محتوای استقرایی و غیرجهت‌دار می‌باشد. نتایج تحقیق نشان داد که بین آراء هرمنوتیکی هر دو نواندیش در خصوص تفاوت بین دین و معرفت دینی، لزوم نگره‌ی تاریخی داشتن به متون دینی، دور هرمنوتیکی در روند فهم این متون و پایان‌ناپذیری تفسیر آن‌ها، بهترین فهم در سایه‌ی تفسیر ضابطه‌مند و تأویل در افق زمان تفسیر، ترجمه‌ی متون دینی از افق دیروز به افق امروز و... شباهت برقرار است. تفاوت دید‌گاه‌های این دو صاحبنظر تنها در کلی‌نگری مجتهد شبستری به مقوله‌ی فهم متن دینی (هرمنوتیک) و جزئی‌نگری نصرحامد به نشانه‌شناسی متن (semantic) می‌باشد. دلالت‌های قابل استنتاج در آراء این دو نواندیش در وجوه اهداف، روش و ویژگی‌های محتوای درسی نیز بررسی شد. در نهایت برای جبران کمبودهای این رویکرد به تلفیق آن با رویکرد عرفانی پرداخته شد. بدین ترتیب مفهوم تربیت دینی در معنای رویکرد تلفیقی، هدف غایی، اهداف میانی و کوتاه مدت در این رویکرد جدید و همچنین طرز تلقی آن نسبت به مربی، متربی، متون درسی و فرآیند ارزش‌یابی در قلمرو تربیت دینی بیان گشت.

این تحقیق در معرفی آرای عرفانی عبدالکریم جیلی - عارف شهیر قرن هشتم و نهم هجری صورت گرفته است. از آنجا که مهم ترین بعد عرفای جیلی، تاثر او از آرای ابن عربی است ، برای مشخص شدن میزان اصالت آرای جیلی،دیدگاه های اساسی وی در سه محور هستی شناسی، جهان شناسی و انسان شناسی با نظریات ابن عربی مقایسه ، و تفاوت و تشابه دیدگاه ها بیان شده است . به طور خلاصه وجوه اشتراک و افتراق جیلی با ابن عربی بدین قرار است. وجوه اشتراک: 1. از حیث روش شناختی هر دو عارف، در بیان و طرح مباحث از شیوه تاویل استفاده کرده اند. جیلی در مقدمه کتاب الانسان الکامل، اهمیت زبان اشاره را در رساندن معانی به صاحبان فهم گوشزد کرده است. 2. درک هستی با شهود عرفانی میسر می شود و این ادراک با اصطلاح عرفانی «وجد» و «وجود» بیان شده است. هر یک از وجود ، عالم و انسان در حکم آینه هایی تو در تو هستند و انسان با شهود خود، عالم و هستی مطلق را نیز درک می کند. 3. از حیث معرفت شناسی هر دو عارف ، ماهیت شناخت را تنها کوششی برای نزدیک شدن به حقیقت می دانند و نه دستیافتن به کل آن. از دیدگاه ابن عربی ، چون خدا مجمع اضداد است، پس عارف به او نیز در شناخت خود متصف به اضداد می شود، هم ، می داند و هم نمی داند. جیلی نیز با استناد به تجلیات نامتناهی الوهیت ، ادراک تفصیلی را در مورد ذات منتفی می داند. 4. خداشناسی هر دو عارف همانند معرفت شناسی میان نفی و اثبات در نوسان است. تنزیه و تشبیه لایق مقام الهی ، تنها در وجود انسان تحقق می یابد. به همین دلیل آیه لیس کمثله شی (شوری: 11) به مقام انسان کامل مربوط می شود. 5. خداشناسی در نهایت به شناخت انسان کامل منتهی می شود. به تعبیر دیگر خدا در مرحله ظهور در انسان شهود می شود و حد معرفت الله چیزی جز این نیست. جیلی معتقد است ، شهود خدا در انسان ، کامل ترین نوع شهود است. 6. انسان کامل و حقیقت محمدی همان وجه الله است که در غیب وجودی انسان پنهان است و با فنای نفس نمایان می شود. 7. به تعداد نفوس انسانی ، شناخت های متنوعی از خود و خدا وجود دارد. به تعبیر جیلی هر کس مطابق عین ثابت خود ، راهی به سوی خدا دارد . این همان مطلبی است که ابن عربی تحت عنوان اله المعتقد از آن یاد می کند. وجوه افتراق: 1. جیلی معرفت خدا را منوط بر شناخت وجود می داند . این کلام مشابه برهان صدیقان ابن سیناست که از خود وجود،

مسئله وحی یکی از جدی ترین مسائل علم کلام و الهیات است. متفکران اسلامی درطول تاریخ تلاش کرده اند تا به تحلیل این پدیده بپردازندکه بررسی این نگاه ها به ما کمک می کند که با نگرش های نوین در هر زمان آشنا شویم فارابی و ابن سینا معتقدند که ابتدا وحی بواسطه عقل فعال بر نفس پیامبر افاضه می شود و سپس بواسطه قوه متخیله به صورت حسی در می آید در واقع فاعل ومنشا وحی خداوند است. از نظر ملاصدرا نبوت عطایی الهی است که در آن امور اکتسابی پیامبر دخالتی ندارد و پیامبر بواسطه ولایت معانی و معارف را از خداوند یا فرشته وحی دریافت و به مردم ابلاغ می کند. از نظر ملاصدرا قوه متخیله پیامبر نیز چنان قوی است که در بیداری عالم غیب را به چشم باطنی مشاهده کرده و صورتهای مثالی غایب از انظار مردم بر او متمثل می شود.علامه طباطبایی وحی را امر بیرونی دانسته که منشا آن خداوند است و فرشته وحی و پیامبر هیچ دخل و تصرفی در الفاظ وعبارات قرآن ندارند همچنین معتقد است که وقتی به پیامبر وحی میشد حالتی شبیه بیهوشی به ایشان دست می داد به نام رحاءالوحی. مطهری نیزمعتقد به درونی بودن وحی است یعنی پیامبر حقایقی را با باطن دریافت می کردند وحواس بیرونی در آن نقشی نداشته است واینکه وحی تجربه دینی نیست .در مورد وحی برخی از نویسندگان فرضیاتی مطرح کرده اند که با دیدگاه متفکران اسلامی متفاوت است از جمله رویا انگاری وحی و جای گزین کردن تفسیر قرآن با تعبیر قرآن . نظریه رویا انگاری وحی یکی از عمده ترین شبهاتی است که پیرامون مساله وحی مطرح شده است که با روشی پدیدار شناختی و روایت شناختی بر آن است که پیامبر نه مُخبِر ومخاطب که به سان روایت گری است که دارای رویاهای خود است وقرآن به عنوان حاصل آن ، خواب نامه ایست که پیش از تفسیر و مفسر نیازمند تعبیر ومعبر است. عبدالکریم سروش نظریه رویا انگاری وحی را در نگاشته ای با عنوان «محمد راوی رویاهای رسولانه» مطرح کرده است که براساس تلقی جدید سروش از وحی پیامبر فقط راوی خوابهایی است که دیده است به ادعای وی این فرضیه از شواهد درون متنی و تاریخی کافی برخوردار است. این نظریه از ابداعات سروش نیست بلکه ایشان فقط آن را تکمیل و شواهدی را بیان کرده است. شاید شاه ولی الله دهلوی اولین کسی باشد که میان وحی قرآنی و رویا نسبتی برقرار کرده است به عقیده اوتمام قصص قرآن ومعجزاتی که در این قصص به پیامبران نسبت داده شده است ازقبیل منامات ورویا است. نظریه رویا انگاری وحی را دکتر محمد مجتهد شبستری مطرح می کند و معتقد است زبان اساسی قرآن زبان روایت گری است و قرآن را حاصل فهم پیامبر می داند. نصرحامد ابوزید نیز نظریه رویا انگاری وحی را مطرح کرده است، ابوزید قرآن را کلام پیامبر می داند ودر مورد قرآن از مفهوم روایت استفاده میکند.نظریه رویا انگاری وحی مورد انتقاد محققان وصاحب نظرانی چون عبدالعلی بازرگان، عبدالله نصری، سید یحیی یثربی، عبدالحسین خسروپناه، آیت الله سبحانی ، علیرضا قائمی نیا، حسین انصاری وسید محمد علی ایازی قرار گرفته است که انتقادهای منتقدین غالباً مبتنی بر این نکته است که دلیل درست وتوجیه قابل قبول برای این نظریه ازسوی صاحب نظریه ارائه نشده است. و اینکه نظریه رویاانگاری مستلزم اتصاف ساحت شریف پیامبر به کذب وجهل وتوهم وحی وحتی انکار نبوت است.هدف ما در این رساله تبیین نظریه رویا انگاری وحی و بررسی لوازم وپیامدهای این نظریه و شواهد و ادله ای که ارائه نموده اند و بیان نقدهایی که از طرف منتقدین بر این نظریه وارد است می باشد

وحی مفهومی بنیادین در ادیان وحیانی دارد و در همه این ادیان، به شکل واحدی مطرح نشده است. در مسیحیت کنونی از وحی به تجلی خدا در حضرت عیسی(ع) و القای حقایقی از جانب خدا تعبیر شده است. در مقابل در اسلام گونه ای خاص از وحی محوریت دارد که همان قرآن است.سه دیدگاه در باب سرشت وحی در کلام جدید مطرح است: دیدگاه گزاره‌ای، دیدگاه تجربه دینی و دیدگاه افعال‌گفتاری. طبق دیدگاه نخست، وحی گونه‌ای از حقایق است که خدا یا فرشته وحی بر پیامبر القا می‌کند و این حقایق صورت زبانی ندارند. بر اساس دیدگاه تجربه دینی، وحی مواجهه پیامبر با خداست و پیام وحی در حقیقت، گزارش و تفسیر پیامبر از این مواجهه است. و طبق دیدگاه افعال گفتاری اولاً، خداوند جملاتی معنا دار را از زبان خاص بر پیامبر عرضه می‌دارد، ثانیاً، این جملات مضمون خاصی از قبیل امر نهی و اخبار دارند، ثالثاً، خدا با این جملات، پیامبر و یا دیگران را به کارهایی وامی‌دارد.سروش و شبستری در بیان سرشت وحی سعی می‌کنند که آن را بر طبق دیدگاه تجربه دینی مطرح کنند، طبق این دیدگاه دیگر حقایقی بر پیامبر القا نمی‌شود، بلکه وحی گونه‌ای تجربه دینی و مواجهه-ای است که میان خداوند وپیامبر واقع شده و آنچه به عنوان پیام وحی نام برده می‌شود توصیف و تفسیری است که پیامبر بر اساس پیش‌فرض‌ها و پیش‌فهم‌های خود برای دیگران مطرح می‌کند.دستگاه معرفتی سروش و شبستری بر چند مبانی از قبیل: نظریه نومن و فنومن کانت، تجربه گرایی شلایر ماخر، زبانشناسی ویتگنشتاین و هرمنوتیک فلسفی هایدگر و گادامر، استوار است. لذا هر نقد و ایرادی که بر این مبانی با تمام مختصات و نتایجش وارد شود بر سروش و شبستری هم وارد است. و نیز مستندات درون دینی از قرآن و روایات روشنگر این مطلب می‌باشد که دیدگاه تجربه دینی مورد قبول نمی‌باشد.

این کتاب نقدی است از "علی صفایی حائری" در باب بعضی از شبهات کلام جدید و نوشته‌های دین‌پژوهی معاصر. این کتاب شامل دو مقاله است. اولین مقاله، متن دست نویس نگارنده در نقد و بررسی بخش هفتم کتاب "آشنایی با فلسفه تحلیلی" به نام "نقدی بر، براهین اثبات وجود خدا" و نیز نقد کتاب "خدا در فلسفه‌ی" "بهاءالدین خرمشاهی" است که آن هم ترجمه‌ی مقالات مربوط به برهان‌های اثبات وجود باری، نوشته و ویراسته‌ی "پل ادواردرز" از "دایره المعارف فلسفه" است. دومین مقاله، نقد و بررسی کتاب "هرمنوتیک کتاب و سنت" نوشته‌ی "محمد مجتهد شبستری" است.