آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشتار به دنبال آوردن یک جستار پژوهشی نیستم. رویکرد من به این پرسش‌ها رویکردی فردی و درون‌نگراست، یعنی اگر این اقبال را داشتم که با اندیشمند گرامی ملکیان در قهوه‌خانه‌ای هم‌کلام ی ‌ای می‌شدم و اگر او من را با این پرسش‌ها به چالش می‌کشید، من در گفتگوی صمیمانه‌ای که با او داشتم چه پاسخی به این پرسش‌ها می‌دادم. فراوانی ضمیر متکلّم در این نوشتار و ارجاع مکرّر به نوشته‌ها و گفتارهای خود، و کم‌شماری ارجاع به منابع دیگر از همین رویکرد نشأت می‌گیرد. من از طرف کسی یا برای کسی به این پرسش‌ها پاسخ نمی‌دهم. دیدگاهی را مطرح خواهم کرد که پیش از این نیز در نوشتارها و گفتارهایی به سویه‌های گوناگونِ آن پرداخته‌ام، و نیک می‌دانم که هم در باور سنتی و هم در نواندیشی دینی نقدهای فراوان به دیدگاه‌های اینگونه مطرح می‌شود. باور دارم که طرح دیدگاه‌های ناهمسان، به شکل پرسش یا پاسخ، به پرمایگی اندیشه دینی یاری می‌دهد. در این مقدمه همچنین خواستم بیان کنم که از کدام منظر به دین نگاه می‌کنم، درون‌دینی یا برون‌دینی. واقعیت این است که از زمانی که دل‌بسته کثرت‌انگاری دینی و وحدت‌گراییِ معنویت‌خواهی ادیان شده‌ام، در اینکه دیدگاه خود را درون‌دینی بنامم یا برون‌دینی درمانده‌ام. با نگاه درون‌دینی، نیم‌نگاهی نیز به برونِ دین دارم و با نگاه برون‌دینی همچنان امتداد نگاهم به درون دین است. این نوشته نیز بر مبنای همین رویکرد پیوسته در بین درون و برون دین در آمد و شد است. ده پرسش ملکیان به یکدیگر پیوند دارند و همانگونه که ایشان توضیح دادند، هر پرسش به فرض پاسخ یافتنِ پرسش‌های پیشین آمده است. من در هنگام اندیشیدن در پاسخ‌هایی برای این پرسش‌ها آسان‌تر یافتم که پرسش‌های ده‌گانه را به چهاردسته تقسیم کنم و به هر دسته عنوانی بدهم. به همین سبب ترتیب پرسش‌ها از یک تا ده نخواهد بود. برای هر دسته از پرسش‌ها، پیش‌فرض یا پیش‌فرض‌هایی را که به نظر سنگ‌بنای آن دسته پرسش است آورده‌ام. می‌دانم که ملکیان نیز کاملاً به این پیش‌فرض‌ها آگاه است. در ادامه این نوشتار این چهاردسته پرسش را یک به یک مطرح می‌کنم. برای اطمینان از دقت در برداشت این پرسش‌ها، عین کلمات ملکیان را، با حفظ شکل محاوره‌ای آنها، همراه با یادداشتی از دقیقه آغاز مطرح کردن هر پرسش می‌آورم. دقیقه‌ها بر مبنای فایل صوتی منتشر شده در کانال تلگرامی دین‌آنلاین است.

عظیم محمودآبادی: استاد مصطفی ملکیان در اظهاراتی که اخیراً به مناسبت ده‌سالگی وب‌سایت «دین‌آنلاین» داشتند به تکرار برخی از مسائلی پرداختند که اگرچه نکته جدیِ جدیدی در آنها نبود اما مسکوت گذاشتن و بی‌اعتنایی به آن نیز چندان پسندیده نیست. لذا در نوشته پیش‌رو سعی می‌شود اَهَمّ مطالب ایشان در جلسه فوق‌الذکر را بازخوانی و نکاتی را در مورد آن بیان کنم. آقای ملکیان در ابتدای سخنان خود گفتند بنا دارند در این جلسه، سؤال را از نواندیشان دینی بپرسند و آنها اگر می‌خواهند در عین باور به اعتقادات دینی‌شان، معقول باشند، لاجرم باید برای این سؤالات ده‌گانه پاسخ‌هایی داشته باشند. قبل از پرداختن به پرسش‌های ایشان اما ذکر یک مسئله ضروری است؛ اینکه هرچند آقای ملکیان این پرسش‌ها را از نواندیشان دینی پرسیده‌اند – و نگارنده این سطور علی‌القاعده خود را از این حیث مخاطب ایشان نمی‌داند – اما از آنجایی که مبنا و خاستگاه اصلی سخن‌شان چگونگی جمع عقلانیت و دیانت است دیندارانِ غیرنواندیش نیز مشمول پرسش‌های ایشان می‌شوند. بنابراین پاسخ‌های نگارنده این سطور هیچ دفاعی از موضع نواندیشان دینی نیست و صرفاً درصدد نشان دادن این است که برخلاف ادعای جناب ملکیان دیانت و عقلانیت با یکدیگر قابل جمع‌اند و تضاد، تعارض و تناقضی در میان‌شان نیست.

در تحقیق حاضر، دیدگاه مصطفی ملکیان درباره سازگاری عقلانیت و دینداری سنتی بررسی شده است. بدین‌ترتیب که نخست تعریف عقلانیت و اقسامش از منظر وی بیان می‌شود، سپس دو برداشت از دینداری، از نگاه او را توضیح می‌دهیم: دینداری سنتی و دینداری سنجش‌گرانه. پس از آن، سازگاری عقلانیت با هر یک از این دو دینداری را بررسی می‌کنیم. ملکیان به ‌لحاظ واقع‌گرایانه و عمل‌گرایانه، عقلانیت و دینداری سنتی را با هم ناسازگار می‌داند؛ اما نوع دیگری از دینداری را پیشنهاد می‌کند که ذیل «دینداری سنجش‌گرانه» می‌گنجد و آن را «معنویت» می‌نامد. به‌ عقیده وی، عقلانیت نه‌تنها با معنویت سازگار است، که اساساً آن را اقتضا می‌کند. در نظریه «عقلانیت و معنویتِ» ملکیان، فقط آن دسته از آموزه‌های نظری متون مقدس دینی پذیرفته می‌شوند که یا عقل به‌ طور قطعی تأییدشان می‌کند یا رجحان معرفتی دارند یا گرچه نه به‌ سودشان و نه به ‌سود نقیضشان رجحان معرفتی وجود ندارد، باور به آنها پیامدهای سودمندی برای فرد دارد. همچنین، فقط به آن بخش از آموزه‌های عملی دینی عمل می‌شود که عمل‌کردن به آنها به کاهش درد و رنج فرد کمک می‌کند.

سرعت روزافزون تکنولوژی و پیشرفت علم، انسان معاصر را سرگردان کرده است و گویا رسیدن به کمال را جز در تکاپو و تلاش برای دستیابی به دانش نوین و علم روز نمی‌داند. اما بشر برای دستیابی به آرامش، شادی و امید نیاز به توقفگاه‌هایی در این مسیر پرشتاب و پرهیاهو دارد. مصطفی ملکیان یکی از روشنفکران معاصر ایران است که بر اهمیت این توقفگاه‌ها تأکید داشته و آن‌ها را مؤلفه‌های یک زندگی معنوی نامیده است. مؤلفه‌هایی چون شناخت خود، سکوت، صداقت، عشق و ... که نتیجه تأمل و توقف در هر یک از آن‌ها حصول آرامش، شادی و امید است. پذیرفتن مؤلفه‌های زندگی معنوی، مانند بیشتر امور نیاز به پذیرش پیش‌فرض‌هایی دارد که از اهم این پیش‌فرض‌ها، تفکیک واقعیت‌های تغییرناپذیر از واقعیت‌های تغییرپذیر جهان هستی و پذیرش آن‌ها است. دیگر پیش‌فرض‌هایی که به عقیده ملکیان پذیرش آن‌ها لازمه رسیدن به زندگی معنوی است عبارت‌اند از اینکه نظام جهان اخلاقی است، توانایی انسان بیشتر از تصور اوست، ، درد و رنج ذهنی هستند و... ازآنجاکه مولانا در مثنوی معنوی به تکرار، از معنویت و حیات معنوی دم زده و افقهای بسیاری به روی زندگی معنوی گشوده است، می‌توان مؤلفه‌های زندگی اصیل را در این منظومه عرفانی بازیافت و ضمن مقایسه و تطبیق آن‌ها با آراء ملکیان در این باره، بر کاربردی بودن مثنوی در زندگی مدرن امروزه و همیشه تازه بودن این اثر ارزشمند صحه گذاشت. برای مثال، سکوت، شناخت خود، عشق،صداقت، ریاضت و...از بن‌مایه‌های اصلی مثنوی معنوی است؛ همانی که مقصود ملکیان از طرح زندگی اصیل است، یعنی رسیدن به آرامش و شادی.

آیا در باره ی قاعده ی امکان اشرف چیزی می دانید؟ آیا این جهان، جهان برتریست؟؟ استاد ملکیان در این پادکست درباره ی این مسائل صحبت خواهد کرد...