آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

از منظر حکیم آقاعلی مدرس «نفس انسانی» حقیقت واحد و ذومراتبی است که طیف گسترده‌ای از مراتب گوناگون هستی را در خود جای داده است. نفس ناطقه در مراتب عالی خود، در اوج بساطت و وحدت و اطلاق است؛ به‏‌گونه‌ای‏‌که همه کثرات در آن مستهلک و مُندک هستند. همین نفس بسیط و مطلق در مراتب نازله خود متکثر و مقید است، و این از شگفتی‌های نفس انسانی است که وحدت و کثرت، بساطت و ترکب، اجمال و تفصیل، اطلاق و تقیید را در مراتب طولی خود جمع کرده است. حکیم تهران معتقد است نفس انسانی در پرتو حرکت ذاتی و جوهری خویش، با غایت و اصل خود که همان «نفس کلی» است، متحد شده، می‌‌تواند به لایه‌های باطنی خود علم حضوری پیدا کند. وی از این معرفت شهودی نفس به «علم به علم» یا «استشعار به شعور» تعبیر می‌‌کند. در این مقاله نخست نفس‌شناسی فلسفی حکیم مؤسس مورد بازپژوهی قرار گرفته و سپس تحلیلی از «معرفت شهودی نفس» و راهکارهای دستیابی به آن و رابطه «معرفت نفس با معرفت ربّ» از دیدگاه ایشان ارائه شده است.

چکیده از دیدگاه حکیم مؤسس، بی‌تردید معادْ جسمانی است، ولی جسمانیتِ معاد، نه به بدنی مثالی است و نه با عود نفس به بدنی مادیِ دنیوی، بلکه ایشان با مبنا قراردادن اصلِ اتصال مراتب وجود در نزول عالم، و حرکت و عروج حقایق و موجودات به سوی غایتی برتر در صعود عالم از یک‌سو، و اصلِ ترکیب اتحادیِ نفس و بدن از سوی دیگر، معادی را به تصویر می‌کشد که در آن، بدن، پس از قطع تعلق دنیوی نفس، با حرکت خود، به مرتبه وجودی نفس ارتقاء می‌یابد و شایسته تعلق نفس متناسب با نشئه آخرت می‌شود؛ چنان‌که در بدو پیدایشِ انسان نیز این بدن بود که با حرکتی جوهری به مرتبه شایستگی حدوث یا ظهور روح مجرد رسید. در این اندیشه در انسان اخروی مرتبه حسی و مادی حذف نمی‌شود، بلکه اصولاً آخرت نشئه‌ای است که تمامی مراتب وجودی در آن یک‌جا جمع شده است و نفسِ‌ حاصل از حرکت جوهریِ‌ جسم به استکفای ذاتی بر ظهور تفاصیل خود قدرت می‌یابد. بر این اساس، آخرت موطن جمع و فرق و اجمال و تفصیل است و ازاین‌رو، مرتبه مادی‌ِ انسان با تبدلی که در آن رخ می‌دهد، در نشئه آخرت حضور دارد.

در حكمت متعاليه مناط تشكيك خاصي، بازگشت مابه الاشتراك به مابه الامتياز است. اين، يك ضابطه و معيار عام است بگونه‌يي كه بر اساس آن حداقل سه قسم تشكيك خاصي را ميتوان تعريف نمود. در قسم اول از انواع تشكيك خاصي، كثرت بر وحدت غلبه يافته است بگونه‌يي كه تمام موجودات و كثرات هستي صرفاً در سنخ وجود با يكديگر اشتراك دارند. در قسم ديگر غلبه وحدت بر كثرت حاكم است بگونه‌يي كه تمام كثرات عالم وجود، مراتب يك وجود واحد هستند. در اين بين، قسم سومي نيز مطرح است كه راه ميانه‌يي بين دو قسم ديگر را در پيش گرفته است. در اين قسم از تشكيك خاصي وجود كه از بيانات آقاعلي مدرس در كتاب بدايع الحكم‌ ‌قابل استنتاج است، غلبه وحدت بر كثرت در ميان كثرات امكاني حاكم است، زيرا تمامي آنها مراتب يك وجود واحد اطلاقي هستند در حاليكه ميان واجب تعالي و مجموع كثرات امكاني، غلبه كثرت بر وحدت حكمراني ميكند.

در این رساله ، مسائل فلسفی حمل از دیدگاه حکیم آقا علی مدرس طهرانی، مورد بررسی قرار می گیرد. ما در این رساله یک مقدمه و نه فصل را ارائه کرده ایم. ابتداء بحث را از شخصیت حکیم موسس و آثار او شروع کرده و سپس از جایگاه حمل در فلسفه سخن به میان آورده ایم. در ادامه، حمل را تعریف و تقسیمات آنرا از نظر حکیم موسس و برخی فلاسفه دیگر، بیان کرده ایم. رأی آقا علی حکیم ، مبنی بر تکرار مدرک در حمل و اینکه حمل از عوارض مدرک است نه از صفات ادارک، مطلب بعدی این رساله می باشد. ما بعد از بحث هلیات بسیطه و مرکبه و تحلیل اجزاء آنها، به بررسی رأی آقا علی در اتحاد فی الوجود پرداخته ایم. معانی ذات و ذاتی و ربط آن به مبحث حمل، عنوان بعدی این رساله را تشکیل می دهد. ادله ابتکاری حکیم موسس در اثبات اصالت وجود در تصور و جعل یکی از مهمترین مباحث این رساله است که در جای خود بدان پرداخته شده است. فصل بعدی رساله، تشکیک خاصی در وجود و سپس ارتباط قاعده فرعیه با حمل و خروج تخصصی هلیه بسیطه از قاعده فرعیه، می باشد. ما در فصل پایانی، راجع به تفاوت ارتفاع تفیضین در حمل شایع و اولی بحث کرده ایم و بیان داشته ایم که حکیم موسس به وضوح اثبات کرده که ارتفاع تقیضین علی الاطلاق جاری نیست، بلکه از مرتبه جایز می باشد.

کتاب معاد بر اساس دو نوشته حکیم زنوزی ( سبیل الرشاد، بدایع الحکم ) به تحلیل آراء این اندیشمند دوره قاجار پرداخته است. کتاب مذکور دارای سرفصل هایی از قبیل: نفس و بدن، مسئله کمون و بروز، قوس صعود و نزول، حیات عالم آخرت، درک حقیقت معاد، معرفت به حق و اسماء و صفات الهی، ظهور اسماء و صفات حق در مظاهر پرداخته است.

اعتقاد به معاد از اصول دین اسلام و جسمانیت آن از مسلمات دین است. بحث از معاد جسمانی، در حقیقت بحث از جسمیت یافتن عقاید و اعمال انسان در قیامت است. این مسئله از زمان پیدایش و نزول اسلام مطرح بوده است و علاوه بر قرآن کریم، بزرگان دین از پیامبر(ص) گرفته تا امامان، عالمان دینی و حتی برخی از فیلسوفان اسلامی در این خصوص تأکید کرده اند. در بین حکمای اسلامی، حکیم مدرس زنوزی و آیت الله جوادی آملی باتوجه به اینکه اصل معاد جسمانی را بر اساس قرآن و روایات و نیز اصول حکمت متعالیه می پذیرند اما دیدگاه مختصّ به خود را در این مسئله دارند. حکیم زنوزی معتقد است که بدن هر انسانی بعد از مرگ به سوی نفس خویش راجع است و در معاد بدن به نفس خواهد رسید و به همراه او باقی خواهد ماند، اما استاد جوادی آملی معتقد است اعمال انسان در مراتب بالاتر هستی باطنی دارند که به همراه نفس و با تناسب با آن عالم باقی می ماند و نه آنکه بدن به سوی نفس رجوع کند.