آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

اختلال افسردگی از رایج‌ترین اختلالاتی است که بشر همواره در طول حیات خود افتان و خیزان با آن دست به گریبان بوده است. با نظر به عوامل و نشانه‌های شناختی و هستی‌شناسانۀ این اختلال و با وجود همۀ تحقیقات روان‌شناختی صورت‌پذیرفته پیرامون آن، همچنان خلأ پژوهش‌های فلسفی در این باره بیش از هر پژوهش دیگری احساس می‌شود. بر همین اساس، پرسش اصلی تحقیق حاضر آن است که دیدگاه صدرالمتألهین در خصوص برخی علائم شناختی اختلال افسردگی همچون احساس پوچی و احساس اندوه کدام است؟ نگارندگان در روی‌آوردی تحلیلی-توصیفی به آرای صدرالمتألهین، به این نتایج دست یافته‌اند که اساساً احساس پوچی در انسان ریشه در نیافتن معنای زندگی دارد و با دریافتی درست از این معنا می‌توان تا حد فزاینده‌ای بر این احساس و نیز افسردگی حاصل از آن فائق آمد. از نظر ملاصدرا، غایت تکوینی آفرینش همۀ موجودات بازگشت آنها به سوی خیر اعلی یعنی خداوند است. انسان به واسطه جایگاه خاص خود در عالم آفرینش، علاوه بر سیر جبلی، به نحو ارادی نیز می‌تواند این مسیر را طی کند و در نتیجه یک غایت تشریعی نیز برای او قرار داده شده است. همچنین بر اساس مبانی ملاصدرا، با تقسیم اندوه و شادی به اقسام چهارگانه حسی و خیالی و وهمی و عقلی می‌توان گونه‌ها و مراتب شادی و اندوه را بهتر شناخت و تا حد امکان از احساس غم در اختلال افسردگی، که ناشی از پندار منافرت برخی اشیاء با طبع انسان است، جلوگیری به عمل آورد.

شرح اصول الکافی، تألیف صدرالدين محمد ابن ابراهيم شيرازى، مشهور به ملاصدرا (980-1050ق) از جمله شروحى است كه بر يكى از منابع مهم شيعى؛ يعنى اصول كافى نگاشته شده است. گرچه نام ملاصدرا با فلسفه اسلامى و حكمت متعاليه عجين شده و با شنيدن و ديدن اين نام، بلنداى افق انديشه اين انديشمند فرزانه در زمينه فلسفه و عرفان در ذهن تداعى مى‌شود؛ اما با نگريستن در آثار تفسيرى و حديثى او به خوبى مشاهده مى‌گردد كه ابعاد انديشه‌اى اين بزرگ مرد، تنها در معقول خلاصه نمى‌شود و در حوزه منقول نيز از آگاهى گسترده، بينشى استوار و نگاهى ژرف برخوردار است. ملاّصدرا همان طور كه مدّت‌ها در قرآن و معانى آيات آن، تدبّر و تأمّل مى‌كرد تا بالاخره توفيق يافت كه نگارش تفسير خود را با تفسير سوره حديد آغاز كند و سپس تفسير تعداد ديگرى از سور و آيات را بنويسد، در مورد احاديث اهل‌بيت(ع) نيز روزگارانى طولانى به تأمّل و تعمّق پرداخت و به گوهرهايى ناب دست يافت و در فكر بود كه كتابى در شرح اين لئالى بسيار ارجمند بنگارد. امّا آن طور كه خود ملاّصدرا مى‌گويد، (عوائق و عوادى روزگار)، او را از اين كار باز مى‌داشت، تا در نهايت به اصرار گروهى از طالبان حقايق در سال‌هاى آخر عمر به اين كار همّت گماشت و اثرى ممتاز در زمينه احاديث اهل‌بيت(ع) از خود به يادگار گذاشت. اما چرا ملاّصدرا براى انجام هدف خود، يعنى شرح حقايق مطرح شده در احاديث اهل‌بيت(ع) كتاب «كافى» كلينى را انتخاب كرد؟ صدرالمتألهين، خود پاسخ اين سؤال را در ديباچه كتابْ چنين بيان كرده است: بهترين احاديث و گفتارهايى كه از اهل‌بيت(ع) براى ما روايت شده و درخشنده‌ترين سخنانى كه چون مرواريدِ به هم پيوسته از آنان براى ما نقل شده،... احاديث كتاب «كافى»، تأليف امين‌الاسلام و ثقة الأنام، شيخ عالم، كامل مجتهد، بارع فاخر، كلينى - أعلى اللّه قدره وأنار فى السماء بدره - است.

رساله ملاصدرا تحت عنوان «الواردات القلبية في‌ معرفة الربوبية»، یکی از رسائل نسبتا کوتاه حکیم ملاصدرا است، ولی‌ می‌توان‌ گفت این اثر تقریبا همه مسائل مهم فلسفه و عرفان را در بر می‌گیرد؛ از جمله وجود، ذات و صفات‌ حق، علم باری تعالی، آفرینش و مراتب آن، نفس انسانی و قوای آن، ادراک، تقسیم‌ عالم‌ به ملک و ملکوت، مبدأ و معاد، عالم کبیر و عالم صغیر، انسان کامل و محبّت الهی. البته این مسائل در رساله به وجه اجمال و مختصر مطرح شده‌ و حکیم به تدقیق دقایق آنها نمی‌پردازد و می‌توانیم‌ بگوییم‌ این اثر طبق قانونِ «برای دانا کافی است» تصنیف شده است. رساله «الواردات» شامل چهل باب یا «فیض» است. در هریک از آنها یک مسئله به‌خصوص‌ مطرح می‌شود؛ مثلا‌ وجود‌ یا‌ عقول عشره یا تقسیم انسان‌‌ به‌ نفس‌ و بدن... البته وی چنان‌که در اکثر آثار او می‌بینیم‌ در این رساله نیز از آثار پیشینیان خود فراوان استفاده‌ می‌کند و حتی‌ بعضا‌ کلام‌ آنان را عینا نقل می‌کند؛ مثلا کلام ابن‌ سینا‌ و غزالی‌ و گویا نظر خاصی راجع به‌ عده‌ای از مسائل نداشته باشد. اما آنچه شایسته شگفتی و موجب تحیّر ماست، اینکه‌ حکیم‌ توانسته‌ است در این‌ رساله کوتاه خلاصه نظام فلسفی خود را‌ به‌طور ایما و اشاره بیان کند و شاید بدین سبب در خاتمه آن می‌گوید: «قد أشير في هذه الرموز إلی‌ كنوز‌ لا‌ يهتدي إلی‌ معناها إلاّ من عنّی نفسه بالمجاهدات حتی عرف‌ المطلب‌». و سخنان‌ خود را به رموز مقایسه می‌کند و البته این‌ توانایی او بدانکه مسائل بسیار مشکل و پیچیده‌ را‌ اجمالا‌ بیان می‌کند، نشان پختگی شخصیت عرفانی و معنوی او است. ناگفته نماند که‌ شیوه‌ زبان‌ عربی در این رساله خیلی‌ زیبا و شیرین است و سخن وی سرشار و مالامال از عبارات‌ قوی‌ و استعارات‌ عجیب است و این‌ زیبایی و شیرینی زبان، گواهی است بر آنکه خود‌ مؤلف‌‌ به حقیقت اشیا و کنه معانی رسیده باشد و در آن اشراق، آنها را مشاهده‌ کرده‌ و البته‌ وی به علم نقلی و تحصیلات‌ عقلی اکتفا نکرده است‌. یکی از خصوصیات دیگر این‌‌ رساله‌ آنکه گه‌گاه مؤلف اشعار فارسی را از عمر خیام، ناصر خسرو، حکیم سنایی‌ و غیره‌ نقل‌ می‌کند و گویا هریک بیت و رباعی از یک حالت روحانی انسان که گاه در حضیض‌ کفر‌ و جاهلی افتاده است، گاه در حالت شبهه و تحیّر باقی مانده و گاه به‌ اوج‌ ایمان‌ و عرفان رسیده، گواهی می‌دهد. مطالب کتاب در 40 فیض بیان شده که به‌ترتیب چنین است: وجود (هستی)، ذات و صفات باری‌تعالی، علم باری‌تعالی، آفرینش، عقول آسمانی و کیفیت آفرینش، مراتب آفرینش، آفرینش عالم عناصر، عالم اثیر، چگونگی افلاک، هیولای افلاک، سلسله آفرینش، باری‌تعالی به آفرینش بدی قصد نمی‌فرماید، آنچه از حق صادر گردد خیر محض است یا خیر مستولی بر شرّ، عالم اضداد، مراتب قوه و استعداد مواد، کمال آفرینش، تقسیم انسان به نفس و بدن، ادراک، نفس انسانی، مواضع حواس در بدن انسان، روح انسانی حامل جمیع قوای نفس انسانی است، کیفیت تدبیر نفس برای بدن، نصیحت و توصیه به دوری از دانشمندنمایان، تقسیم عالم به عالم ملک و عالم ملکوت، مرگ و فنایی برای آدمی نیست، نفس، توجه نفس به زندگی، سودگیری از عبادات و اجرای اوامر شرع، دوری از جاهلان، روی آوردن به‌سوی تقوی و عرفان، قابلیت انسان برای پذیرفتن عوالم روحانی و حسی، خوشا بر آنانکه به راه راست رفتند، انکار پاره‌ای از متکلمین محبت الهی و ولایت خاصه‌اش را به علمای راسخین، جذبه الهی و رهایی از صفات نفس، محبت الهی، مراتب آفرینش انسان، هدایت نفس به راه راست، اسباب لازم برای ایجاد خوارق عادات خلایق صادره از انبیا، ولیّ کامل، خاتمه و وصیت.

به اذعان بزرگان فلسفه اسلامی رساله المشاعر بهترین کتاب در هستی شناسی و مساله اصالت الوجود است و شرح لاهیجی بهترین شرح این کتاب مستطاب است.