آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «مرصاد العباد»، یکی از مهم‌ترین کتب عرفانی است که از دیرباز مورد توجه ادیبان و عرفای اسلامی قرار داشته و در قرن هفتم هجری به وسیلة «شیخ عبدالله بن محمد نجم رازی» به نگارش درآمده است. این کتاب، همواره از منابع مهم عرفان و تصوف برشمرده شده و امروزه در زمرة دروس پراهمیت مقاطع مختلف دانشگاهی به شمار می‌آید. کتاب حاضر، شرحی بر باب اول و دوم این اثر عرفانی به همراه توضیحات معنایی شرح اصطلاحات عرفانی و توضیح، معانی عبارات عربی و... است.

کتاب مرصادالعباد از پنج باب شکل یافته است. باب نخست آن مقدمة مفصل کتاب است که در طی آن سه فصل دربارة فایده نوشتن کتاب در زمینه سلوک و طریقت و نیز انگیزة اصلی مؤلف برای تألیف این اثر به فارسی و همچنین بیان فصل‌بندی‌ها سخن رفته است. باب دوم در بیان مبدأ موجودات؛ باب سوم در معاش خلق؛ باب چهارم در معاد نفوس و باب پنجم در بیان سلوک طرایف است. نویسنده در کتاب حاضر با هدف بهره‌مندی خوانندة غیرمتخصص امروزی از زیبایی و گیرایی کتاب مرصادالعباد به تلخیص و بازنویسی این اثر پرداخته است. همچنین در مقدمة مختصری از زندگانی و آثار مؤلف مرصادالعباد سخن رفته است.

نجم الدین رازی در مرصاد العباد، ضمن بیان آداب سیر و سلوک اهل طریقت، بعضی از آیات قرآن کریم را تفسیر کرده؛ در این رساله آیات تفسیر شده در مرصاد العباد جمع آوری و با توجه به محتوای آنها در شش فصل، با موضوع های زیر تدوین شده است: مبدأ آفرینش: رحمن و رحیم، عرش، ملک و ملکوت، خلق و امر، آفاق و انفس،... داستان آفرینش آدم: آفرینش حضرت آدم (ع)، الست، امانت، تکریم، دل، روح،... پیامبران: پیامبر اسلام (ص)، ابراهیم، داود، سلیمان، داستان موسی و خضر، خواب یوسف، وحی، تجلی، پادشاهان، علما،... معاد: نفوس اماره، لوامه، ملهمه، مطمئنه و معاد صاحبان این نفوس، و آیاتی دیگر درباره معاد،... ذکر: چگونگی ذکر، ذکر لا اله الا الله، بعضی آداب ذکر، تسبیح موجودات، سجده گیاهان،... معاش: تجارت، انفاق، اعمال صالح، صفات صاحبان مال و جاه دنیا،... همچنین ابتدا، در فصلی جداگانه دیدگاه های صاحبنظران دربارة تفسیر و تأویل و تفسیر صوفیانه آورده شده و در پایان برداشت نهایی بیان شده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

امروزه گسترش تحقیقات و تعمق های علمی در میراث گرانبهای ادبیات فارسی زمینه مناسبی را برای پی گیری مطالعات تطبیقی و مقایسه آثار ادبی از جنبه های مختلف فراهم کرده است. این مقاله تلاشی است برای مقایسه محتوایی دو اثر ارزش مند در زمینه ادبیات عرفانی، یعنی حدیقه الحقیقه سنایی غزنوی و مرصاد العباد نجم الدین رازی که عمدتا بر مبنای دیدگاه «بینامتنیت» و نیز «ترامتنیت» صورت گرفته است. ترامتنیت، که نخستین بار کریستوا (دهه 1960) آن را مطرح کرد و بعدها ژرار ژنت این مفهوم را گسترش داد، دربرگیرنده کلیه روابط یک متن با متن های دیگر است و در واقع به بررسی روابط تاثیرپذیری و تاثیرگذاری دو یا چند متن متمایز می پردازد. در این مقاله، به نتایج مستندی از مقایسه معیارهایی مانند «نحوه آغاز»، «شیوه فصل بندی»، «استفاده از نقل قول های صریح و غیرصریح»، «مقدمه»، «پردازش مضمون»، «نوع برخورد با تصوف»، «نقد و تفسیر آثار از سوی یک دیگر»، و «الهام گرفتن آن ها از هم» بر مبنای «نظریه ترامتنیت ژنت» دست یافته ایم.

شناخت انسان در عرفان اسلامی با جلوه های متعدد خود، کلید درک بسیاری از مفاهیم عرفانی ادب فارسی است. در نگرش عارفان مکتب عاشقانه، محبت (عشق) صفت ذات حق است. که با آن، ابتدا به خود تجلی نمود و ذات اقدسش جلوه تمام نمای هستی گردید و سپس آن را به روح محمدی تجلی نمود و به واسطه او، عالم و آدم را آفریده محبت خود را در وجود تمام ذرات کاینات، تعبیه کرده است و از بین همه موجودات، انسان را به صورت خود آفرید و به او عشق ورزید و آینه دل او را مجلای ذات و صفات خود دید. به همین سبب، وی را خلیفه خود نمود و بار امانت معرفت خویشتن را بر دوش وی گذاشت. انسان هم باید با خودشناسی، به خودسازی روی آورد تا به نقش تجلی نموده حق در آینه وجود خود، معرفت حقیقی (شهودی) یابد.در بینش عرفای سلسله کبرویه، نزدیک ترین راه برای وصول به حق، طریق اهل محبت است، زیرا آنان بر اثر غلبه محبت و عشق و شور و حال، از خود و قوت خود تهی شده اند و در ابتدای راه، حق با کمند جذبه آنان را به سوی خود عروج می دهد. (نجم الدین کبری، 1363 :36) در این سلسله، تخلیه دل از ماسوی اله و تصفیه آن به ذکر حق، و نیز تهذیب نفس در سایه شریعت و طریقت، از جمله طرق دستیابی به حقیقت معرفت است.نگارنده به بررسی این موضوع از دیدگاه نجم الدین رازی و بعضی مشایخ هم فکر او می پردازد و سعی دارد تا با تاکید بر معرفت شهودی، که سر محبت و حقیقت گنج نهانی در آن تعبیه است، آینه دل انسان را حلقه این ارتباط معرفی کند.

‫در اين رساله تلاش شده است صحت انتساب تفسير «بحر الحقايق و المعانى» به شيخ نجمالدين رازى اثبات شود. وى با نگاهى به تأويل و تفاوت آن با تفسير، به بيان انگيزه عارفان از به كار بردن اصطلاحات رمزى و سير تحول تفاسير عرفانى مىپردازد. در ادامه پس از بيان شرح حال مختصرى از نجمالدين رازى، ديدگاههاى تفسيرى وى را براساس قديمىترين منابع بررسى مىكند و صحت انتساب آن را به وى ثابت مىكند. آنگاه پس از بحث جداگانهاى در مورد نجمالدين كبرى، با اشاره به تكميل بحرالحقايق توسط علاءالدوله سمنانى، مقايسهاى ميان ذهن و زبان او با شيخ رازى صورت مىدهد. سپس عارفان و مفسرانى كه از اين تفسير تأثير پذيرفتهاند و نيز نوع جهانبينى و روش تفسيرى رازى را معرفى مىكند.

عقل و عشق به عنوان یکی از ویژگی های بارز انسان، همواره محل نزاع حکما و عرفا بوده است. بین عرفا نیز در تعیین حدود و ثغور این دو، معمولا اختلاف نظر وجود داشته است. عطار نیشابوری، به عنوان حکیمی عارف در آثار خویش عقل را، تابع شرع می داند و آن را در مقابل عشق تحقیر می کند. وی عشق را یکی از منازل سلوک می شمرد و منشا آن را درد و کمال آن را در اشک، آتش و خون و اثر مهم آن را فنا می داند. نجم الدین رازی نیز عقل مقابل عشق را «عقل انسانی» نامیده و معتقد است که اگر عقل بی نور شرع در معرفت قدم نهد، به شبهه می افتد. نهایت عشق نیز به فنا می انجامد. در این نوشتار برآنیم تا دیدگاه این دو عارف بزرگ را در زمینه عقل و عشق مورد واکاوی قرار دهیم.

بیان مسئله: ادعای اصلی مقاله این است که در نسخۀ نویافته‏ای از تفسیر بحرالحقایق (نسخۀ شمارة 37 از کتابخانة حسن حُسنی‏پاشا) اطلاعات ارزشمندی از حیات و آثار نجم‏الدین رازی می‏توان یافت. نجم رازی در این گزارش مفصل، نخست استادان طریقت خود را به‏تصریح با این ترتیب معرفی می‏کند: 1) شیخ مجدالدین بغدادی؛ 2) نجم‏الدین کبری؛ 3) تاج‏الدین اُشنُهی؛ 4) شهاب‏الدین سهروردی. او به سبک عالمان رجال و حدیث، نوع و مدت مصاحبت، نوع اجازه‏نامۀ دریافتی از شیخ، تاریخ تلمّذ و حتی سبب تقدم و تاخّر آنها در ذکر را می‏آورد که دربردارندة اطلاعاتی تازه دربارة این استادان است. آنگاه گزارشی از سفرهای طولانی خود قبل از حملۀ مغول و پس از آن عرضه می‏دارد. روش: اطلاعات مستخرج از نسخة نویافتة تفسیر بحرالحقایق ، به‏شیوۀ تحلیلی با دیگر یافته‏های معاصران در این باب، مقایسه شده است. یافته‌ها و نتایج: براساس این شرح حال، معلوم می‏شود که نجم رازی از همان سال‏های نخستِ سیرِ آفاقی خود، در سال 601 ق. در خدمت سهروردی بوده؛ چندین نوبت در شهرهای مختلف از خدمتش بهره برده و چندین اجازه‏نامه از او دریافت کرده است. همنشینی دایه با تاج‏الدین اُشنهی در همدان و ردّ این پندار که او به هنگام حملۀ مغول از ری فرار کرده باشد و... از فروعات دیگر مقاله است. نیز طرح احتمال بازگشت نجم‏الدین از آناتولی به ایران (پس از استقرار مغول) و اقامت در خوزستان از دیگر یافته‏های این پژوهش است. به نظر می‏رسد این نسخه از تفسیر، با توجه به تاریخ کتابت آن، باید رونویسی از نخستین نگارش‏های نجم دایه در تفسیر خود باشد. نجم‏الدین در این مرحله از نگارش تفسیر، بسیار وابسته به الکشف و البیان ثعلبی است و از همان ابتدای مقدمه با ذکر منبع، نقل‌قول‏های بسیاری دارد.