آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان ارزشمندترین و زیباترین بخش ادبیّات ایران است و فلسف? ایرانی و اسلامی ـ اگر چه از فلسف? یونانی و غربی وام‌هایی ستانده است ـ پایه‌های تعقّل و خردورزی را در فرهنگ و ادبیّات ایرانی استوار کرده است. بحث عقل و عشق به‌عنوان دو ابزار متفاوت در معرفت، و تقابل آن دو، همواره از مباحث دیرینه‌ عرفا و فلاسفه بوده است. در ادبیات فارسی کمتر اثر عرفانی می توان پیدا کرد که نشانه‌های این تقابل در آن یافت نشود. جدال عرفا با فلاسفه و فلسفه، خصوصاًَ نوع یونانی آن که نشانه‌های نفوذ آغازین آن را در عصر ساسانی در روزگار خسرو انوشیروان در ایران می‌بینیم، بعد از اسلام نیز، ادامه یافت. عرفا و اندیشمندان ایرانی گاه به جهت آنکه عقل، منبع و مصدر تمام براهین و استدلالات متقن است جانب خرد را نگه داشته‌اند؛ امّا در بیشتر موارد، عشق و عرفان و معرفت شهودی را بر عقل رجحان نهاده‌اند. شیخ نجم‌الدین رازی نیز یکی از برجسته‌ترین صوفیان نیمه‌ قرن هفتم است که نشانه‌های خردستیزی در آثارش نمایان شده است. در این پژوهش کوشش شده است که خردستیزی و مخالفت نجم رازی را با عقل به عنوان یکی از خصائص فکری او مورد بررسی قرار داده و تقابل عقل و عشق را که به نوعی تقابل عرفان و فلسفه است در آثارش نشان داد. نتایج این پژوهش، نشان می‌دهد که مخالفت نجم رازی با عقل به دو شکل مستقیم و آشکار و گاه غیرمستقیم و در لایه‌های پنهانی نمایان شده است. مخالفت او با عقل بدین معنا نیست که او همیشه و در هم? زمینه‌ها با عقل مخالف بوده و همیشه آن را سرکوب کرده است؛ بلکه او نیز همچون دیگر عرفامحدود? اختیارات و حدّ توان عقل را در امر معرفت تعیین می‌کند و بر آن است که باید ابتدا معنای واژ? عقل مخالف با عشق را از میان سایر معانی عقل بیرون کشید تا بتوان به قضاوتی درست دربار? هریک رسید. او معتقد است که اگر عقل، بی‌نور شرع در معرفت قدم نهد به شبهه می‌افتد و نجم از میان هم? اقسام عقل، تنها با عقل انسانی که مخالف عشق بوده، مخالفت کرده است. پیداست عرفا و صوفیانی همچون نجم‌الدین رازی که اندیشه‌های عرفانی آن‌ها جایگاه برجسته‌ای در ادبیات عرفانی فارسی دارد، این گونه نبوده است که در صدد نزاع با عقل شریف انسان برآمده باشند به خصوص که با مطالعه و تفکّر در آثار آنها برتری اندیشه‌های آنان نمایان است و آشکار است که خود او در رسیدن به آن اندیشه‌ها، از تعقّل فراوانی بهره بردهو به جرأت می‌توان او را در زمر? متفکّران بزرگ عصر خود به شمار آورد.

در این پایان نامه مضامین مشترک مرصاد العباد ، الانسان الکامل و کاشف الاسرار و تاثیر و تاثر میان این آثار مقایسه و بررسی شده است . این سه اثر عرفانی به ترتیب توسطنجم الدین رازی ، عزیز الدین نسفی و عبد الرحمن اسفراینی در اوایل ،‌ اواسط و اواخر قرن هفتم هجری به رشته ی تحریر درآمده اند و از متون مهم نثر عرفانی به زبان فارسی محسوب می شوند. آثار مذکور درقرنی تالیف شده اند که یکی از مقاطع زمانی مهم در عرفان و تصوف به شمار می آید. در این رساله ابتدا مباحث و مضامین مطرح شده در سه اثر مذکور مقایسه شدند ؛ سپس مضامین مشترک بیان شده در این آثار - که از مضامین عرفانی مورد توجه در قرن هفتم به شمار می آیند- مشخص گردیدند و در مرحله ی بعدنظرات و مطالب بیان شده توسط مولفان در رابطه ی با هر مضمون ، ‌مورد بررسی قرارگرفت. همچنین آیات ‌، احادیث و ابیات مشترک در آثار یاد شده نیز مشخص گشته و تحلیل شد. در نهایت این نتیجه به دست آمد که بیست و هشت مضمون مشترکدرهر سه متن،‌ وجود دارد و در همه ی این مضامین ، مفاهیم و نظرات مشابهی بیان گردیده . همچنین علاوه بر مفاهیم یکسان ، در تعدادی از مضامین مشترک بررسی شده ، ‌تعابیر ، ترکیبات لفظی و توصیفات مشابهی نیز توسط مولفان این آثار ، به کارگرفته شده اند. بر اساس نتایجبه دست آمده می توان گفت که در متنکاشف الاسرار هم مفاهیم مشترک و هم درموارد متعددی ، عبارات و توصیف های قابل توجه مشترکی با نثر مرصاد العباد یافت می شود که نشان می دهد عبد الرحمن اسفراینی در تالیف کاشف الاسرار ،چه از نظر مفهوم و چه از نظر لفظ ، تحت تاثیر مرصاد العباد اثر نجم الدین رازی بوده است . در مورد الانسان الکامل نیز این موارد صدق می کند ، اما میزان و چگونگی اشتراک میان این اثر و مرصاد العباد به گونه ای است که می توان گفت : ‌عزیز الدین نسفی در تالیف الانسان الکامل از مرصاد العباد تاثیر پذیرفتهو این تاثیر پذیری او بیشتر مربوط به حوزه ی معنا و مفهوم است .

نجم الدین رازی از عرفای معروف اوایل قرن هفتم هجری است. وی آثار متعددی درباره عرفان و تصوف تالیف کرده است. مهمترین کتاب او مرصادالعباد من المبدا الی المعاد است. وی در این کتاب جهان بینی خود را درباره آفرینش جهان، آفرینش انسان و دیگر موجودات و عالم آخرت بیان کرده است. وی ضمن بیان این مسایل کلی، عقاید عرفانی خود را در زمینه سیر و سلوک مطرح کرده است.جهان بینی عرفانی نجم الدین رازی در مورد خداوند و چگونگی آفرینش عالم و سرآغاز و نهایت آن همانند جهان بینی ابن عربی در فصوص الحکم و فتوحات المکیه است و پیامبر اکرم (ص) محور اصلی همه اندیشه ها و بحثهای اوست.در بینش نجم الدین رازی، خداوند ابتدا عوالم روحانی و ملکوتی را خلق کرده است. وی با استناد به حدیث پیامبر (ص) که فرموده است: «اول ما خلق الله روحی» و یا «نوری»، معتقد است خداوند ابتدا روح و یا نور حضرت محمد (ص) را آفریده و از پرتو نور روح آن حضرت، ارواح پیامبران و ارواح موجودات و سپس عوالم ملکی یا مادی را خلق کرده است. وی اندیشه های عرفانی خود را در قالب تمثیل بیان می کند. در بینش او روح پاک محمـدی همانند قلمی است که خداوند با آن کلمات کتاب عالم خلقت را می نگارد.در این مقاله، اندیشه های عرفانی- فلسفی نجم الدین دایه که در قالب تمثیل بیان شده، تحلیل و با اندیشه های ابن عربی مقایسه می شود.

بیان مسئله: فصل معاد یکی از بخش‌های مهم مرصادالعباد است که با قرائت عرفانی یکی از آیات قرآن کریم آغاز می‌شود. نویسنده معاد را بازگشت نفوس انسانی به حضرت خداوندی می‌داند که با سفر صفوف چهارگانة ارواح و طی هفت مرحله اتفاق می‌افتد. نویسنده ساختار نظام‌مندی برای این سفر بیان کرده است؛ با توجه به این ساختار، پرسش پژوهشی مهم این است که آیا می‌توان آن را با مراحل سفر قهرمان کمبل تطبیق داد. روش: این پژوهش از نوع توصیفی ـ کتابخانه‌ای است و روش تحلیل در آن بدینگونه است که ابتدا ساختار بخش منظور استخراج، و سپس با بخش‌های انطباق‌پذیر الگوی کمبل تحلیل و بررسی می‌شود. یافته‌ها و نتایج: بنابر یافته‌ها شرط شروع سیر استکمالی، جذبة الهی است. پس از شروع سفر، در بخش دوم، فرد مراحلی را می‌پیماید که کمبل آن را جادة آزمون‌ها می‌نامد. به عقیدة نجم‌الدین رازی، در این بخش، فرد باید چهار مرحلة نفس امّاره، لوّامه، ملهمه و مطمئنه را طی کند تا به غایت سفر خویش برسد. فرد در پایان این سیر استکمالی، مقیم بهشت موعود، یعنی همان بارگاه صفات خداوندی می‌شود. نویسنده دو سرنوشت متفاوت برای سالکان تعیین کرده است. به عقیدة وی اگر فرد، جزو سالکان باشد، پس از بازگشت، مأمور به راهدانی و رهنمایی است. کسانی که به‌شیوة مجذوبان سلوک کرده باشند، پس از بازگشت، مسئولیتی در قبال دیگران بر عهده نخواهد داشت. در کهن‌الگوی سفرِ قهرمان کمبل نیز به این دو سرانجام اشاره شده است.

خواجه عبدالله انصاری و شیخ نجم الدین رازی هر دو در مورد راههای رسیدن به کمال وکنترل نفس اتفاق نظر دارند و اینکه سالک در راه سیر و سلوک برای رسیدن به مراتب عالی تر باید مراتب نفس را طیکرده تا به کمال برسد .ولی مراتب نفس و معرفت نفس را هر کدام به گونه های مختلف تقسیم و تحلیل می کنند.بر اساس نظر خواجه عبداله که حتی میبدی آن را در کشف الاسرار مطرح نموده است. نفس مطمئنه را کمال معرفت نفس می داند و معتقد است برای رسیدن به این کمال انقطاع باید از بندهای نفس اماره و مکاره و سحاره گذشت تا به نفس مطمئنه رسید که وادی امن الهی است.و راههای رسیدن به نفس مطمئنه عبارتند از: مشارطه و مراقبه و محاسبه که برای سالک رعایت آنان ضروری است.نجم رازی نیز تعاریف زیبایی از نفس نموده است و وی معرفت شهودی را که اخص خواص است از راههای رسیدن به کمال معرفت نفس بیان می کند. هر دو شخصیت نجم الدین رازی و خواجه در هر دو مورد راههای کمال معرفت نفس که عبارت است از ذکر تقوی محاسبه ، مراقبه و تهذیب نفس و ریاضت اتفاق نظر دارند. و هر دو به معرفت شهودی برای رسیدن به مراتب عالی نفس معتقدند نتیجه و تحقیق این دو دیدگاه انسان را به پیمودن راههای رسیدن به کمال معرفت نفس ترغیب و تشویق می کند.کلمات کلیدی : نفس ، منازل السائرین ، خواجه عبدالله ، نجم الدین رازی ، نفس مکاره ، اماره ، سحاره ، مطمئنه .

در این پایان نامه معرّفی توحید وموضوعات پیرامونی آن در آثار نجم الدین کبری ونجم الدین رازی که موضوع این تحقیق است به دلیل انباشت اطّلاعات عمیق وظریف حائز اهمّیّت است.این دو از شخصیّت‌هایی هستند که همواره بر نویسندگان و متفکّران پس از خود تأثیر گذار بوده اند. در طول تاریخ، این تأثیرگذاری به میزان شناخت های مختلف نسبت به آن ها بیش تر شده است. چنان که امروزه پس از قرن‌ها بیش از همیشه مورد توجّه و استقبال جهانیان قرار گرفته است. از دلایل این استقبال متعالی بودن آموزه های آن هاست ،افکار آن ها بر مسائل بنیادین انسانی و توحیدی تکیه دارد. مسائلی مانند توحید ذاتی،افعالی وصفاتی که هیچ‌گاه کهنه نمی‌شود. هم چنین آن ها برای بیان این مضامین زبان شعری وعرفانی را برگزیده اند که تأثیر ،پذیرش واقبال علمی ومردمی آن قابل انکار نیست.با تأمّل درمباحث مطرح شده،و داد ه های تحقیق به این نتیجه می رسیم که در وجود مباحث توحیدی درآثار نجم الدین کبری ونجم الدین رازی بسیار محسوس است. ونکته مهم واساسی آنکه، مباحث توحیدی قبل از نجم الدین کبری ونجم الدین رازی ،تجلّی کلامی بیش تری نسبت به دوره های بعد داشته است. امّادرآثار نجم الدین کبری ونجم الدین رازی که متأثّر از افکار واندیشه های ابن عربی بوده اند، مفهوم توحید به مفهومی عرفانی تغییر یافته است .

درباره‌ی نسبت عرفان و سیاست دو دیدگاه کلان وجود دارد: یک دیدگاه میان این دو تمایز مطلق قائل است؛ دیدگاه دیگر بر هم‌پوشانی نسبی آنها حکم می‌کند. بر این اساس، در نگاه به اندیشه‌های نجم‌الدین رازی، این پرسش‌ها قابل طرح هستند که: نجم‌الدین رازی چه نسبتی میان عرفان و سیاست برقرار می‌کند؟ جایگاه حکمران خوب در عرفان سیاسی وی کجاست؟ از نظر وی، حکمران خوب چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟ نجم‌الدین رازی، عرفان را پدیده‌ای اجتماعی می‌داند که می‌کوشد در کنار خواص، عوام را نیز متحول سازد. از منظر وی، عوام بر درک هستی از عقل، و خواص از عشق بهره می‌برند؛ پس صرفاً کسانی می‌توانند هم خواص و هم عوام را به‌سوی سعادت هدایت نمایند که دارای قوه‌ی عقل و عشق به حد اعلاء باشند. از این منظر در غیاب انبیا حکومت در اختیار اولیای الهی است. بدین‌ترتیب حکومت پادشاهی الهی، بخش جداناشدنی از عرفان اجتماعی محسوب می‌شود. پادشاه الهی نجم‌الدین باید متصف به صفات اخلاقی-سیاسی ایجابی و سلبی باشد که اساسی‌ترین آن‌ها عدالت است که شامل: راستی، انصاف، احسان، صبر، مدارا، مشورت‌پذیری، فسادستیزی، مصلحت‌اندیشی و اعتدال (ویژگی‌های ایجابی) و دوری از هوای نفس، عجب، تکبر، فساد، کفر، فحشا، منکر، بغی، حرص، دنیاطلبی، مالدوستی، بخل، خشم و سستی، و افراط و تفریط (ویژگی‌های سلبی) می‌شود.

مقاله حاضر با هدف یافتن نسبت معرفتی میان ایمان و عقل و در نهایت سنجش میزان عقلانیت از منظر نجم‌الدین رازی تألیف شده است، ایمان و عقل در نگاه وی به ابزار معرفت‌شناسی می‌مانند و گوهر عقل یا روح رحمت للعالمین با اوصاف متعددش، جوهری است نورانی با اعتبارات ملک، نور و قلم. آن‌گاه معرفت عقلی مرتبه‌ای از مراتب وصول به علم توحید بوده و جایگاهی برای رسیدن به معرفت شهودی است که در عالم معقول کاربرد دارد و معرفت نجات‌بخش هنگامی است که بنای عقل انسان، مطلع نور ایمان باشد تا نبوت انبیا مقرر شود. گوهر ایمان معدنی است که جایگاه آن‌ طور دوم قلب بوده و تکیه بر عقلانیت رهگذری برای ایمان‌گرایی است که اثر تابش نور ایمان بر دل، تصدیق نام دارد. تصویری که رازی از نسبت ایمان و عقل ترسیم کرده، عقلانیتی متعادلانه و تلفیقی، میان عقل‌گرایی حداکثری و انتقادی توأمان با ایمان‌گرایی است که در تعیین اعتبار یا عدم اعتبار نظام‌های اعتقاد دینی در فلسفۀ دین نقش مؤثر دارند و تعامل آن دو، عامل ارائۀ درست دین و مانع آسیب‌های درونی و بیرونی است. این همه، نظر به تطبیق آرای وی با رویکردهای فراگیر ایمان و عقل استخراج شده است.