آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

علم امام، گستردگی و ویژگی‌های آن ازجمله مباحث چالشی در تاریخ کلام شیعه امامیه بوده و پاسخ‌های متعددی به مسئله علم امام، ازجمله عدم ضرورت دانش امام به دایرۀ غیب یا ضرورت این علم ارائه شده است. مسئلۀ مقاله حاضر، قلمرو علم امام و ویژگی‌های آن از دیدگاه مرحوم کراجکی است. هدف از پژوهش، پاسخ به این پرسش است که گستردگی دانش امام به دین تا چه حد بوده؟ و آیا قلمرو علم امام در دایرۀ امامت، شامل علوم غیبی نیز هست؟ پاسخ به این پرسش به روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه شده است. کراجکی به‌عنوان یکی از متکلمان امامیه منتسب به مکتب بغداد با اتخاذ رویه‌ای میانه، به این مسئله با رویکرد پاسخ به شبهات پرداخته و پاسخ او به‌عنوان متکلم نزدیک به عصر حضور، مهم تلقی مي‌شود. یافته‌های مقاله شامل بررسی ادله کراجکی در ضرورت کمال علمی امام به دین و علم امام به برخی نهان‌ها و امور غیبی با قید لا علی‌الدوام و با ویژگی‌های خاص چون علم شأنی و معصومانه است.

زیارت جامعه کبیره، روایتی در وصف مقام، صفات و جایگاه امامت است که می‌توان بر اساس آموزه‌های آن، به شناختی جامع از امامت رسید. یکی از صفات امام که در این زیارت به آن اشاره شده، صفت علم امام است. علم امام بر اساس مضمون این روایت، دارای قلمروی گسترده و تام است که از نور وجود ائمه و شئون هدایتگری و زعامت آنان سرچشمه می‌گیرد و بازگوکننده دانشی معصومانه و خطاناپذیر است. شان هدایت و ولایت ائمه، اثبات‌کنندة برتری و لزوم اعلم بودن آن وجودهای مقدس است. در این نوشتار با بهره گیری از منابع مکتوب کتابخانه‌ای و بر اساس آموزه‌های زیارت جامعة کبیره، این نتیجه به دست آمده است که امام، علم خویش را از قرآن، رسول اکرم(ص)، وحی و دریافت از فرشتگان و ارث از انبیای پیشین حاصل می‌کند. بنابراین، امام می‌تواند علم خود را از ملک و روح‌القدس به صورت وحی و الهام دریافت کند و از انبیای گذشته به ارث برد که راه و روش دسترسی به علوم انبیای سلف در روایات دیگر به تفصیل گشوده شده است.

هدف این مقاله تبیین تاثیر مبانی انسان شناختی مکتب انسان‌گرایی بر تعریف خودپنداره و مقایسه با خودپنداره مبتنی بر مبانی انسان شناسی جوادی آملی و به روش تحلیل محتواست. نظریه پردازان، معتقدند باورهای ایدئولوژیک که بر اساس شناخت انسان از ماهیت خود است، نقش اساسی در شکل گیری خودپنداره دارند. مکاتب رایج روان شناسی که عمدتا مبتنی بر مبانی انسان‌گرایی هستند برای خودپنداره صرفا سه بعد جسمانی، اجتماعی و روان شناختی را در نظر می گیرند که ادراکی مادی از انسان است. این نوع خودپنداره وابسته به محیط تغییر می‌کند. عدم ثبات خودپنداره عدم سلامت روان را دنبال دارد. در انسان شناسی جوادی آملی، خودپنداره در چهار بعد ارتباط با خود، خدا، دیگران و طبیعت و در دو سطح تحولی متعالی و نازل تعریف می شود. سطح نازل ادراک خود وجه تشابه این دو رویکرد است اما وجه ممیزه آن، ادراک خود در سطح متعالی است که مبتنی بر فطرت شکل می گیرد و خودپنداره ای الهی، درونی و پایدار را ایجاد می کند و سلامت روان فرد را حفظ می کند.

انسان فطرتا موجود کمال طلب است و برای رسیدن به کمال نیاز به برنامه و الگوی عملی دارد. دین الهی برنامه رسیدن انسان به کمال لایق را بیان می‌کند و پیامبران الهی و ائمه‌ی هدی علیهم السلام الگوهای عملی رسیدن به کمال‌اند. از میان علمای دین بشتر فلاسفه و عرفا از این منظر به فهم و بیان دین پرداخته‌اند. علامه جعفری از علمای معاصر هم با فلسفه دم خور بود و هم دل در گرو عرفان داشت و لذا در آثارش به بیان کمال انسان می‌پردازد و بیان می‌کند که کمال نهایی انسان عبارت است از قرب الهی. ایشان که عرفان اسلامی را هماهنگ با متون دینی می‌داند رسیدن به کمال نهایی انسان را مانند عارفان به سیر و سلوک قلبی می‌دانند و معتقد‌اند که حیات طیبه یا حیات معقول داشتن را راه رسیدن به کمال نهایی است. وسیله‌ی قرارگرفتن در چنین حیاتی گام نهادن به بر نامه‌های دینی و استفاده از عقل است که عقل نظری ابزار حرکت و ضروری برای حیات مادی است و عقل عملی برنامه‌های دینی را دریافت و در مسیر آن حرکت می‌کند و با چنین حرکتی نفس که در بدو تولد مادی بالفعل و مجرد بالقوه است با حرکت جوهری از قوه به فعل در می‌آید تا اینکه در نهایت به مقام فنا و قرب الهی نائل می‌شود. طبیعی است که سیر و سلوک انسانی مثل هر حرکت دیگری موانع معرفتی و عملی دارد از جمله‌ی مهمتری مانع معرفتی خود کم بینی و خود بزرگ بینی است و از موانع عملی عدم تزکیه نفس است که پیامدهای عبارتند از: تکبر وخود نمایی، تکذیب و انکار دیگران، پرستش معبودهای ساختگی، انحراف از حق و عدالت، عدم پایبندی به نظم و قانون، تقدم روابط بر ضوابط و تضاد خود محوری با انبساط و خود شکوفایی.

در میان فلاسفه، گاه نظریه حدوث نفس مبنا قرار گرفته و گاه از قدم نفس دفاع شده است. دراین‏میان، ملاصدرا به کینونت عقلی نفس در مرحله پیش از تعلق به بدن معتقد است که این مرحله به مرتبه علم خداوند بازمی‏گردد. این نظریه مساوی با اعتقاد به قدم نفس افلاطونی نیست. البته با بررسی دیدگاه ملاصدرا در قوس نزول می‌توان به جایگاه مثالی نفس دست یافت که می‌تواند توجیه‏کننده آیات و روایات ناظر بر تقدم نفس بر بدن باشد. قرآن کریم در برخی آیات بر وجود قبلی نفس اشاره کرده و فلاسفه مسلمان ناچارند برای سازگاری نظریه خویش در خصوص جایگاه وجودی نفس با آیات قرآن راهی بیابند. به نظر می‌رسد ملاصدرا این راه را یافته و از آن دفاع کرده است. او برای نفس پیش از تعلق به بدن، جایگاهی عقلی و مثالی قایل است. دراین‏میان، آیات و روایات دال بر میثاق الهی، خزاین الهی و نیز آیاتی که بر هبوط دلالت دارند، می‌توانند بر کینونت عقلی یا مثالی نفس حمل شوند؛ چراکه هبوط، بر کینونتی در مقامی بالا دلالت داشته که نفس از آن منزل تنزل یافته است. ملاصدرا تمام روایات دال بر وجود نفس را پیش از بدن با همین نظریه تبیین می‌کند.

اختصاصات اعتقادی شیعه مجموعه آموزه‌هایی است که یا اصل آموزۀ اعتقاد قطعی و منحصر به شیعه است؛ یا تقریر و نوع تبیین آن به شیعه اختصاص دارد. موضوع این مقاله، تبیین و استخراج اختصاصات اعتقادی شیعۀ امامیه از دیدگاه سید مرتضی است. هدف از پژوهش آن است که عقاید اختصاصی شیعه از متون متکلمی امامت‌پژوه و نزدیک به عصر حضور که معاصر و محشور با اهل‌سنت است، استخراج شده و مرز عقاید شیعۀ امامیه و سایر فرق در این آموزه معلوم گردد. این پژوهش به روش توصیفی‌ ـ تحلیلی و با استناد به ادلۀ عقلی و نقلی انجام شده است. سید مرتضی به عنوان یکی از متکلمان مطرح مدرسه بغداد، با تدوین کتب و رساله‌های متعدد و پاسخ به شبهات اعتقادی اهل‌سنت، به تبیین صحیح عقاید اسلامی و طرح منظومۀ کامل فکر شیعی می‌پردازد. یافته‌های مقاله گویای آن است که ایشان با تبیین آموزه‌های امامت، همچون تعریف امام، عصمت، منصوص بودن و علم امام، مهدویت و رجعت، این باورها را به عنوان اعتقادات اختصاصی شیعه مطرح ساخته و مرز اعتقادی شیعۀ امامیه و دیگر فرق در این باورها را بیان می‌كند.

اصل­انگاری به معنای این است که امامت، اصل دین و فعل­الله است، لذا رویگردانی از آن، موجب خروج از دین خواهد بود. مسئله این مقاله، جایگاه امامت از دیدگاه حضرت زهراK است و ادعا این است که امامت از دیدگاه ایشان، اصل دین محسوب می­شود. حضرت زهراK در خطبه فدکیه، حضرت علیG را دارای صفاتی شایسته و مقام افضلیت معرفی کرده و سایر صحابه را هم­شأن ایشان نمی­داند. ایشان دو استدلال محکم بر اصل بودن امامت ارائه کرده است. در استدلال اول، رویگردانی از امامت را مساوی با ارتجاع و اعراض از قرآن دانسته و بر اساس آیه تبلیغ، امامت را اصل دین معرفی­ کرده­ که عبور از آن موجب رویگردانی از قرآن و ارتجاع است. در استدلال دوم، رویگردانی از امامت را به منزله شرک معرفی کرده و گردانندگان مسیر خلافت از جایگاه اصلی آن را شایسته عذاب الهی و خروج از دین می­داند. این موضوع به روش تحلیلی بر اساس مطالعه موردی خطبه فدکیه، تبیین شده است.

انسان دارای دو نوع استکمال جبلی و ارادی است و حقیقتی سیال است که همواره در حال اشتداد به سوی غایت خویش است. در حرکت جبلی و تکوینی، جناب صدرالمتألهین بر این باور است: استکمال، که در صُقع نفس نهادینه شده است، از ترکیب هیولا و صورت آغاز می‌شود و این روند به شکل استکمال صورت‌ها ادامه می‌یابد، به این بیان که صورت جسمیه در جوهر خویش حرکت می‌کند و به صورت عنصری تبدیل می‌شود و عناصر با ائتلاف به سمت صورت معدنی شدن اشتداد یافته، آمادگی حیات نباتی می‌یابند. آنگاه، نفس نباتی بستری برای صورت حیوانی می‌شود و این روند تا نفس نطقی و بعد از آن تا وصول به درجۀ ملکوتی ادامه می‎یابد. این استکمال جبلی و تکوینی غیر از استکمال ارادی است که با کارکردهای عقل عملی و کاوش‌های عقل نظری محصل است. سیر استکمالی صورت‌ها منطبق بر آیات و روایات است و قرآن به این پیدایش نفس از بستر اشتدادِ صورت‌ها اشاره کرده است

برزخ چه از واژه براز به معنای زمین پهناوری که بین دو دریا یا رودخانه بزرگ فاصله انداخته است گرفته شده باشد چه معرب باشد و از برزه به معنای حاجز و جدا کننده گرفته شده باشد در لغت ان را به معنای حائل یا حد وسط بین دو چیز معنا کرده اند. برزخ در میان حکما، متکلمان و عرفا معانی متفاوتی دارند که البته با یکدیگر بی ارتباط نیستند. برزخ در اصطلاح فلاسفه همان عالم مثال است که حد وسط عالم ماده و عالم عقل می باشد. یعنی این عالم از ماده مجرد است اما برخی آثار ماده را دارد ، مانند کم ،کیف ، وزن و ... که فلاسفه عالم مثال را به متصل و منفصل تقسیم کرده اند. عالم مثال متصل عالمی است که به نفس انسان وابسته است و ذهن انسان در پیدایش آن نقش دارد. مانند صورت های ذهنی . عالم مثال منفصل عالمی است که به ذهن انسان وابسته نیست و قوه ادراک انسان در پیدایش آن نقشی ندارد. مثل وجود انسان در عالم برزخ و وجود فرشتگان. پیروان مشا و ابن سینا بر خلاف اشراق و صدرایی این عالم را انکار می کنند. در میان عرفا مراتب ظهور وجود بی نهایت است اما این مراتب در 5 مرتبه کلی با عنوان حضرات خمص قرار می گیرد که مرتبه سوم مرتبه ارواح جزییه یا همان عالم مثال است که عالم برزخ نیز نامیده می شود. این مرتبه از وجود ذو وجهین است یعنی هم شبیه عالم عقل و هم شبیه عالم ماده است . از ان جهت که ماده ندارد به عالم عقل شبیه است و از آن جهت که آثار ماده را دارد شبیه به عالم ماده است. که برزخ را به دو قسم برزخ صعودی و نزولی تقسیم میکند. برزخ نزولی عبارتست از تجلی خداوند در مرتبه ای از عالم هستی که آن عالم امری مجرد است اما برخی آثار عالم ماده را دارد مثل عالم فرشتگان. و برزخ صعودی ، عالم ارواح انسانی بعد از مفارقت از نشئه دنیایی است که به تعبیر ملاصدرا با همان رشد و تکامل انسان و حرکت جوهری به این مرتبه تجرد برزخی می رسد. در اصطلاح متکلمان عالم برزخ ، عالم میان مرگ و قیامت است. در میان مفسران نیز به معانی مختلفی به کار رفته است .