آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله، شعر «خضر کجاست» سروده تقی پورنامداریان، به لحاظ بینامتنی تحلیل می شود. هدف از این تحقیق علاوه بر تبیین نسبت تصاویر این شعر با شعر کلاسیک، نشان دادن ارتباط عناصر ژانرهای عرفانی، حماسی، غنایی و چگونگی ترکیب آنها در آفرینش شعر عاشقانه معاصر است. واژه «خضر»، دلالت های عرفانی و اسطوره ای را تداعی می کند. با توجه به ویژگی خضر که دستگیر گم شدگان است، انتظار می رود گوینده عبارت «خضر کجاست»، در وادی های سیر و سلوک سرگردان باشد. چنین دلالت هایی در واژگان و عبارت هایی چون «ظلمات»، «آب حیات» و «بیابان شب» نیز دیده می شود. از سوی دیگر با توجه به مضمون شعر، این پرسش مطرح می شود که چگونه اجزای شعر و دلالت های معنایی مختلف آن در کنار یکدیگر قرار گرفته است؟نتایج تحقیق نشان می دهد که این شعر در ژانر غنایی و توصیف معشوق زمینی است، اما نشانه هایی از دیگر ژانرها در آن دیده می شود. راوی شعر همچون قهرمان حماسی، مراحل سختی را برای رسیدن به مقصود پشت سر می گذارد، مثلا از سرزمین تاریکی ها می گذرد. بندهای چهارگانه شعر، تداعی گر چهار فصل سال اند. این فصل ها همچون زمان اساطیری دوری اند و سیر خطی ندارند. همگام با گردش این فصول، فراق و وصال شکل می گیرد.این شعر حاصل تلاقی و تداعی ژانرهای گوناگونی است که از ناخودآگاه شاعر زیسته در آن عوالم فرهنگی، مجال ظهور یافته است. در این مقاله از روش بینامتنی در تحلیل شعر استفاده شده است و با مقایسه و تحلیل عناصر ژانرهای مختلف، نسبت آنها با یکدیگر در ایجاد متنی منسجم و ساختارمند بررسی شده است.

خیام در رباعیات در باب مسائل بنیادین انسان و هستی موضوعات یا پرسش­هایی را مطرح کرده و از همان روزگار واکنش­هایی را برانگیخته است. کسانی چون نجم رازی در عوض نقد اندیشه، شخص او را نقد و هجو کرده­اند. از دیگرسو در مخزن الاسرار نظامی مفاهیم، نمادها و تصاویری را می­توان دید که عیناً یا با تفاوت­های جزئی در رباعیات خیام به کار رفته است و به نظر می­رسد پاسخی به آن اشعار باشد. پس از تحلیل و طبقه­بندی این مفاهیم و تصاویر در سطح مسائل بنیادین انسان و هستی این نتیجه به دست آمد که نظامی با برگرفتن مفاهیم و تصاویر خیام و موضوعات و مسائلی که او مطرح کرده بود از منظری عرفانی به آن پاسخ داده و برون­شدی از آن حیرانی فلسفی ارائه کرده است.

سعدی گاه با ذکر حکایات و تأویل آنها خود به سطح دیگری از معنا تصریح کرده است. حکایاتی نیز هست که می­توان آنها را حاوی سطح دیگری دانست و با تأویل به معنای احتمالی آن دست یافت. حکایت عابد و پادشاه با نظر به گفتار، کنش­ها و حوادث، یکی از این حکایت­هاست. در این مقاله در تبیین مدعای ­مفروض به­روش توصیفی-تحلیلی از شیوه هرمنوتیک و مشخصاً «دور هرمنوتیکی» و بینامتنیت استفاده ­شده ­است؛ یعنی با استفاده از شبکه­ای از نشانه­های قرآنی و متن­هایی که با «افق ­ذهنی» سعدی اشتراک ­دارند و بر مفاهیم مشترک از طریق تشبیه یا توصیف تصریح­ کرده­اند و همچنین از طریق تأویل­های خود سعدی در دیگر مواضع، سطح دیگر معنای متن مشخص شده ­است. سوالات اصلی این است که کنش­های نامعمول شخصیت­ها در این حکایت دال بر چه معنایی است؟ «فهم» معنای پنهان اثر چگونه از طریق آثار «هم­افق» با این حکایت میسر می­شود؟ هدف نشان دادن معنای دیگر از راه تأویل است. نتایج نشان­ می­دهد که این حکایت در بطن خود حاکی از رابطه انسان و شیطان است که به ترفندهای مختلف در پی به بی­راه کشاندن آدمیان است. حکایت مذکور گویی بسط داستانی آیه 64 سورة اسراء است؛ مشابه ترتیبی که در آیه آمده ­است.

نگرش عطار به هستی و مرگ برآمده از تجربۀ شهودی است. این تجربه­‌ها حاکی از مواجهۀ آدمی با سطح پنهان هستی است. عطار شرح این شهود را تنها ازطریق زبان خواب یا زبان فکرت میسر می‌داند. مسئلۀ اصلی مقاله این است که هستی در تجربه­‌های شهودی عطار چگونه تصویر شده و تأثیر چنین نگرشی به تصور مرگ چیست؟ با بررسی مثنوی­‌‌های عطار این نتایج حاصل شد که عناصر هستی در ظاهر، امور مقدر فیزیکی خود را انجام می‌­دهند و در باطن، درد طلب آنان را به جنبش وامی‌­دارد. آدمیان عموماً گرفتار سراب‌اند. آنکه به گنجِ قعر دریای عالم دست یابد، خداوند را چون آفتابی تابنده در این عالم خواهد دید. در قالب تمثیل ایاز و سلطان، وجه معشوقانۀ سلطان تصویر می­شود که تنها در شهود و با «ترک عدد» آشکار می‌­شود و خدا، جهان و انسان یکی است. با چنین نگرشی به هستی، با مرگ، جزء به کل می‌­رسد و عین کلی می­‌شود که با صورت­‌پذیری از او جدا گشته­ بود. مرگ را نیز ازطریق تجربه­‌های شبه­مرگ مثل فنا، شهود تجلی خداوند و تجربۀ احوال قیامت در دنیا می­‌توان تجربه کرد. برخی تصاویر شهودی از مرگ عبارت‌اند از رسیدن نور از بی‌جا، احساس خورشید در درون، خوردن خورشید، فرودآمدن خورشید و محو شبنم در دریا. عارفان گویی همزمان در دو جهان به‌‌سر می‌برند. آدمیان به مراتبِ کوشش خود در فراروی از حواس ظاهر امکان چنان تجاربی را خواهند داشت. چنین نگرشی در زوال ملال و معنادار گشتن هستی و مرگ مؤثر خواهد بود.

هر متنی با متون پیش از خود رابطه دارد و با آنها گفتگو می­ کند، و معنا در بافتی بینامتنی با ارجاع از متنی به متن دیگر شکل می­ گیرد. غزلیات شمس که حاصل مکاشفات و تجربه ­های معنوی مولوی است به شخصیت­ های قرآنی نیز می­ پردازد. مولوی ماجراهای پیامبران در قرآن را تنها رویدادی از آنِ گذشته نمی­ داند و معتقد است آن وقایع در سطحی دیگر برای کسانی که تشبه به احوال آنان دارند، روی می­ دهد. مولوی در غزلی که در این مقاله بررسی می­ شود، وقایع پیش آمده بر حضرت آدم را به گونه ­ای بیان می ­کند که می توان آن را زبان حال آدم دانست، یا گزارش تجربه راوی از آن ماجرا. بر اساس نتایج این تحقیق، نسبت دو متن (قرآن و غزل مورد نظر) با یکدیگر نسبت میان مستعارله و مستعارمنه در استعاره فرض شده است، مستعارمنه یا بر­ مبنای اصطلاحات بینامتنی (زَبَرمتن)، متن غزل است و آیات قرآن با توجه به قراین، مستعارله یا بر مبنای اصطلاحات بینامتنی «زبر متن» در نظر گرفته شده است و آنگاه متن غزل با توجه به آیات، تفسیر و تحلیل شده است. از آنجا که زاویه دید این غزل اول شخص است راوی به احساسات و عواطف خود یا آدم نیز در شعر پرداخته است. سیر روایت این غزل بر مبنای محور عمودی با آیات مربوط به آدم در سوره بقره انطباق دارد، به گونه­ ای که علاوه بر موضوع اصلی، موضوع فرعی آن دو نیز به هم شباهت دارد.

ویلیام جیمز تجربه‌های عرفانی را دارای چهار ویژگی می‌داند: توصیف‌ناپذیری، کیفیت معرفتی، زودگذری و حالت انفعالی و معتقد است آثاری که مبتنی بر تجربه‌های عرفانی هستند کمابیش این ویژگی‌ها در آنها مشاهده می‌شود. در این پژوهش، آن دسته از غزلیات عطار که حاکی از تجربه عرفانی بودند، استخراج و با توجه به این چهار ویژگی دسته‌بندی و تحلیل شدند.نگارندگان به اقتضای شعرهای عرفانی عطار، تقسیم‌بندی‌های دیگری، از جمله تصورات ناهمگون از مشهود و گم شدن صاحب مکاشفه نیز یافته‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که نشانه‌هایی از چهار ویژگی مدعای جیمز و تقسیم‌بندی‌های نگارندگان، در شعر عطار دیده می‌شود؛ امر قدسی که راویِ تجربۀ عرفانی در مکاشفه با آن مواجه می‌شود، قابل وصف نیست؛ هرکس او را به گونه‌ای درک می‌کند؛ صاحب مکاشفه در جریان کشف و شهود و حتی پس از آن، خود را گم می‌کند؛ صاحب مکاشفه پس از مواجهه با امر قدسی مدعی می‌شود خود را بیش از پیش می‌شناسد؛ گاه مدعی می‌شود که به ادراک و معرفتی از جهان پیرامون دست یافته است؛ گزارش‌هایی که از این معرفت ارائه شده است، مانند ارتباط جزء با کل و اینکه جزء حاوی تمام کل است، با موضوعات مطرح در هولوگرافی شباهت‌های بسیاری دارد. صاحب مکاشفه به شیوه‌های مختلف از زودگذری مواجهه با امر قدسی نالان است. عارف در رویارویی با امر قدسی منفعل است و گاه بی‌چون و چرا خود را در برابر آن وامی‌نهد.