آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

امت اسلام و اکثریت قریب به تمام عالمان مسلمان بر این باورند که قرآن وحی الهی است. بر این اساس یکی از مبانی بنیادین تفسیر قرآن در میان مفسران فریقین، اعتقاد به مبنای صدوری - الهی داشتن قرآن است. به رغم چنین اعتقادی، اندیشه‌ای دیگر، به ویژه در میان برخی مستشرقان قرآن پژوه مطرح شده که بر اساس آن، قرآن متاثر از فرهنگ زمان خود بوده است. این فرهنگ طیفی است از فرهنگ دینی و فرهنگ دوره جاهلیت. از منظر برخی مستشرقان و اندکی از عالمان نوگرای مسلمان، آموزه‌‌های یهودیت و مسیحیت و برخی اعتقادات مردم عصر نزول، نه تنها بر قرآن تاثیر داشته بلکه قرآن برگرفته از چنین آموزه‌‌هایی است و به این ترتیب وحیانی بودن قرآن را به چالش کشید‌ه‌اند.نفی و انکار فرهنگ جاهلیت در حوزه آیات معارفی به پندارهای جاهلانه معطوف بوده و در مقولاتی نظیر تعامل با زنان، روش اخلاقی آن فرهنگ بر اساس آیات قرآن مورد تخطئه و انکار قرار گرفته است. این پژوهش بر اساس روشی توصیفی - تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای، ضمن تبیین برخی اعتقادات مردم عصر نزول و توضیح عناصری از مولفه‌‌های فرهنگ دینی و غیر دینی آن روزگار، این اندیشه را مورد بررسی و نقد قرار داده است. درباره نتایج بارز و دستآورد برجسته این تحقیق، چنین می‌توان گفت که قرآن نه تنها از این فرهنگ تاثیر نپذیرفته بلکه غایت خود را برکندن عناصر خرافی و باور‌های مخالف با عقلانیت در عصر نزول قرار داده و این کتاب آسمانی هدف خود را هدایت انسان‌‌ها به سوی سعادت و کمال دانسته است. بدین سان واکنش قرآن در برابر چنین آموزه‌‌هایی این است که برخی آموزه‌‌های هماهنگ با فطرت مردم عصر نزول را پذیرفته، برخی دیگر را با اصلاحات و پیرایش‌‌هایی تغییر داده و بسیاری از آن‌‌ها را از بین برده است. از نتایج دیگر این تحقیق که از صدوری بودن قرآن نشات می‌گیرد عصمت پیامبر(ص) در دریافت وحی است که کاملاً با اندیشه تأثیر پذیری قرآن از فرهنگ زمانه مغایرت دارد.

تقطیع در لغت به معنای قطعه قطعه کردن و در اصطلاح اهل حدیث، نقل بخشی از روایت و ترک بخشی دیگر از آن است. این پدیده که از آغاز دوران نقل حدیث وجود داشت و با شروع تدوین جوامع موضوعی رواج بیشتری یافت، با عکس‌العمل‌های مثبت و منفی مواجه بوده و برخی آن را مجاز و برخی دیگر آن را برنتابیده‌اند؛ از جمله کسانی که در اثر حدیثی خود به تقطیع پرداخته، محدث نام‌آور، شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه است. تأثیرپذیری محدثان و فقیهان از این کتاب بر کسی پوشیده نیست. بررسی میزان فراوانی روایات تقطیع‌شده در این اثر حدیثی، علل و انگیزه‌های مؤلف برای تقطیع روایات و اینکه آثار این تقطیع‌ها چه بوده است، موضوعات و پرسش‌هایی است که در این پژوهش به آن‌ها پرداخته شده است. نتایج تحقیق که اغلب با روش مقایسۀ روایات متحد با یکدیگر به دست آمده، نشان می‌دهد که از مجموع 5920 روایت موجود در این کتاب، حداقل 626 مورد روایت تقطیع‌شده وجود دارد که حدود 5/10درصد کل روایات را شامل می‌شود. اکتفا به موضع حاجت، تبویب موضوعی روایات، اختصار کتاب و عقیده یا فتوای خاص مؤلف، بخشی از علل و انگیزه‌های تقطیع روایت در این کتاب بوده است. همچنین از این میان مشخص شد که تقطیع در حدود 100 روایت که معادل 8/15درصد کل روایات تقطیع‌شده است، مخل معنای صحیح یا کامل می‌باشد.

از مصادیق روح­القدس در قرآن کریم، روح پاک اعطا شده به پیامبران در امر نبوت است که سبب عصمت پیامبران نیز می­شود. در پی چنین مصونیتی، الگوسازی آنان برای بشر دشوار به نظر می­رسد. این پژوهش، با یافتن ارتباط دو متغیر روح­القدس و عصمت، به جوانب پنهان آن در هدایت ابناء بشر، ضمن تصریح به مقام والای انسان، به‌موازات رهبری انبیا به‌عنوان مرسلان وحی الهی، نقش روح­القدس در ایمن­سازی در برابر گناه برای نبی و غیر نبی را تبیین کرده است؛ بنابراین، شرح دو متغیر مذکور، با روش تحلیل محتوا و توجه به سلسله‌مراتب روح و نزدیکی یا دوری انسان­ها به این مراتب، جایگاه والا یا پست انسان در مقابله با گناه صورت گرفت و تمایزات بین انسان و نبی، از منطق استواری برخوردار گردید.

بسط عدالت اجتماعی به مثابه‌ی یک موضوع خطیر قرآنی قدمتی دیرین دارد. ارتباط این موضوع با مفهوم "قسط" در آیه‌ی 25 سوره‌ی حدید از محورهای قابل توجه در دیدگاه مفسران مسلمان در طول تاریخ به شمار آمده است. برمبنای این پیوند برخی مفسران براین باورند که "قسط" در این آیه ناظر به معنای عدالت اجتماعی است. و آیه در صدد بیان برقراری آن به عنوان یکی از اهداف اصیل انبیاء است و با تاکید آن حتی قلمرو اجتماعی دین را نیز در بر می‌گیرد. جستار پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی واکاوی ابعاد مختلف این مفهوم است. دستاورد این پژوهش بیانگر آن است که ادله‌ی کافی برای اثبات دلالت آیه 25 سوره‌ی حدید به مفهوم عدالت اجتماعی و بسط تفسیری واژه‌ی قسط وجود دارد و در نتیجه می‌توان با استناد به آن برقراری عدالت اجتماعی را به عنوان هدف بعثت انبیاء اثبات کرد و از رهگذر آن قلمرو دین در حوزه‌ی زندگی دنیوی و اجتماعی را نیز پذیرفت و به عبارت دیگر به لحاظ تئوریک مسیر و ابزار برقراری عدالت از سوی شارع مقدس توسط انبیاء تبیین شده است اما اجرای برنامه‌ها به عهده مردم سپرده شده است. بسط عدالت اجتماعی به مثابه‌ی یک موضوع خطیر قرآنی قدمتی دیرین دارد. ارتباط این موضوع با مفهوم "قسط" در آیه‌ی 25 سوره‌ی حدید از محورهای قابل توجه در دیدگاه مفسران مسلمان در طول تاریخ به شمار آمده است. برمبنای این پیوند برخی مفسران براین باورند که "قسط" در این آیه ناظر به معنای عدالت اجتماعی است. و آیه در صدد بیان برقراری آن به عنوان یکی از اهداف اصیل انبیاء است و با تاکید آن حتی قلمرو اجتماعی دین را نیز در بر می‌گیرد. جستار پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی واکاوی ابعاد مختلف این مفهوم است. دستاورد این پژوهش بیانگر آن است که ادله‌ی کافی برای اثبات دلالت آیه 25 سوره‌ی حدید به مفهوم عدالت اجتماعی و بسط تفسیری واژه‌ی قسط وجود دارد و در نتیجه می‌توان با استناد به آن برقراری عدالت اجتماعی را به عنوان هدف بعثت انبیاء اثبات کرد و از رهگذر آن قلمرو دین در حوزه‌ی زندگی دنیوی و اجتماعی را نیز پذیرفت و به عبارت دیگر به لحاظ تئوریک مسیر و ابزار برقراری عدالت از سوی شارع مقدس توسط انبیاء تبیین شده است اما اجرای برنامه‌ها به عهده مردم سپرده شده است. بسط عدالت اجتماعی به مثابه‌ی یک موضوع خطیر قرآنی قدمتی دیرین دارد. ارتباط این موضوع با مفهوم "قسط" در آیه‌ی 25 سوره‌ی حدید از محورهای قابل توجه در دیدگاه مفسران مسلمان در طول تاریخ به شمار آمده است. برمبنای این پیوند برخی مفسران براین باورند که "قسط" در این آیه ناظر به معنای عدالت اجتماعی است. و آیه در صدد بیان برقراری آن به عنوان یکی از اهداف اصیل انبیاء است و با تاکید آن حتی قلمرو اجتماعی دین را نیز در بر می‌گیرد. جستار پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی واکاوی ابعاد مختلف این مفهوم است. دستاورد این پژوهش بیانگر آن است که ادله‌ی کافی برای اثبات دلالت آیه 25 سوره‌ی حدید به مفهوم عدالت اجتماعی و بسط تفسیری واژه‌ی قسط وجود دارد و در نتیجه می‌توان با استناد به آن برقراری عدالت اجتماعی را به عنوان هدف بعثت انبیاء اثبات کرد و از رهگذر آن قلمرو دین در حوزه‌ی زندگی دنیوی و اجتماعی را نیز پذیرفت و به عبارت دیگر به لحاظ تئوریک مسیر و ابزار برقراری عدالت از سوی شارع مقدس توسط انبیاء تبیین شده است اما اجرای برنامه‌ها به عهده مردم سپرده شده است.

تفسیر عصری یکی از مسائل بحث برانگیز در علوم قرآنی است که مخصوصا در قرون اخیر، معرکه آراء مختلف از طرف مسلمانان و مستشرقین شده است و نظریات مختلف و متضاد نیز در این مورد بیان شده و برخی نیز تا مرز انکار آن پیشرفته‌اند. این مقاله با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا و بررسی و پژوهش متن محور در روایات تفسیری اهل بیت ع، اثبات می‌کند که تاثیر علوم و شبهات و گروه‌ها و عقائد و مسائل رایج عصر یک مفسر، بر تفسیر قرآن ، امری ثابت و رائج و اصیل بوده است، و اگر چه عده‌ای به دلیل افراط در این نوع تفسیر، در دهه‌های اخیر آن را انکار کرده‌اند، ولی روایات متعدد از اهل بیت علیم السلام در منابع تفسیری و روایی نشان می‌دهد که ایشان در موضوعات مختلف فقهی، اعتقادی، تفسیری قرآنی، اخلاقی، سیاسی، و حتی ادبی به نوعی تفسیر عصری انجام داده‌اند، از رهگذر تحلیل این روایات، و اثبات عصری بودن شان، اصالت این نوع تفسیر روشن شد.

شیخ طوسی در تفسیر تبیان به‌مثابه متکلّمی بزرگ و تحت تأثیر اساتید برجسته‌ای مانند شیخ مفید و سید مرتضی وارد مباحث عقلی- کلامی شده است. مباحث کلامی در تفسیر تبیان برجسته است و این موضوع بیانگر جایگاه کلامی و ویژه شیخ طوسی است. از سویی دیگر تأثیر مبانی فکری و گرایش شیخ طوسی در مواجهه با آیات قرآن بر مفسّران بعدی هم چون طبرسی، نکته‌ای است غیرقابل‌انکار. بازتاب عقل‌گرایی در تفسیر تبیان به‌ویژه با توجه به پیوند فکری میان مکتب کلامی بغداد - که شیخ طوسی از آن بی‌بهره نبوده است – و مکتب عقلی اعتزال محسوس است. انعکاس چنین مباحثی در تفسیر مجمع‌البیان هم - البته نه به گستردگی تبیان - مشهود است. تحولات فکری قرن پنجم و ششم و مواجهه شیخ طوسی و طبرسی را با آنها می‌توان با توجه به جولان فکری – عقیدی گروه‌های مختلف کلامی در قالب احتجاجات، مناظرات، تبیین عقاید و نقدهای این دو مفسّر به آرای کلامی معتزله جستجو کرد. سه رویکرد تبیینی، تقریب‌گرایانه و نقّادانه با آرای تفسیری معتزله، محورهای اساسی این پژوهش است که با رویکرد توصیفی – تحلیلی و گزارش و بیان داده‌های تفسیری و همراه با شواهد و قرائنی سامان یافته است. هردو مفسّر از رهگذر این رویارویی‌ها به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداخته‌اند.

یکی از مسائل اختلافی و بنیادین در تفسیر قرآن، مسئله‌ی جامعیت قرآن است. جامعیت از مبانی مهم تفسیر بوده که در چگونگی و مصادیق آن اختلاف‌نظر وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که هرکدام از مفسران با استناد به ادله‌ای در هر یک از حوزه‌های جامعیت ذاتی و مقایسه‌ای به یکی از دیدگاه‌های جامعیت تمایل پیدا کرده‌اند. بررسی دیدگاه آیت‌الله جوادی و آیت‌الله مصباح‌ به‌عنوان مفسران و قرآن‌پژوهان تأثیرگذار دوره معاصر می‌تواند راهگشای حل برخی مباحث نظری در حوزه اندیشه و عمل دینی باشد. نوشتار حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی و با گردآوری داده‌ها از راه جمع‌آوری کتابخانه‌ای درصدد تبیین، تحلیل و ارزیابی دیدگاه این دو اندیشمند در دو حوزه‌ی جامعیت است. با توجه به آثارشان، هر دو اندیشمند درباره جامعیت مقایسه‌ای قرآن اتفاق‌نظر دارند و هر دو، قرآن را نسبت به سایر کتب الهی کامل‌تر و حاوی تمام مسائل و معارف مفید برای سعادت دنیوی و اخروی می‌دانند؛ اما در خصوص جامعیت ذاتی، اندکی اختلاف‌نظر وجود دارد. ازنظر علامه مصباح، قرآن کریم در عرصه هدایت به سعادت دنیایى و آخرتى، جامعیت دارد و به جامعیت اعتدالی معتقدند؛ اما آیه الله جوادی، جامعیت حداکثری برای قرآن را با دو شرط پذیرفته است. این پژوهش، ضمن تبیین اصل دیدگاه این اندیشمندان قرآنی و ارزیابی مناسب به این حقیقت دست‌یافته که اگرچه اصل دیدگاه این دو مفسر و اندیشمند فرزانه معاصر موردقبول و قابل‌اثبات است، اما از منظری دیگر این نگرش‌ها با ملاحظات و بلکه کاستی‌هایی مواجه است که در این جستار به آن‌ها پرداخته می‌شود.

سده دوم هجری و دوران دو امام بزرگ شیعی امام باقر و امام صادق عصر رویارویی جریان‌های فکری و عقیدتی با همدیگر است. نزاع امویان با عباسیان در عرصه قدرت سیاسی و حاکمیتی، برداشت‌های ناصواب از آیات قرآن و برخی روایات پیامبر ; بروز و ظهور اندیشه‌های گونه‌گون در عرصه‌های کلام اسلامی را موجب گردید. از سوی دیگر امام باقر به مثابه حافظ و مرجع فکری- دینی مسلمانان و به ویژه تفکر شیعی اثنی‌عشری نمی‌توانست در برابر این اندیشه‌ها بی‌تفاوت باشد. پنجمین امام شیعه با الهام از آموزه‌های قرآن و روایات ائمه پیش از خود و با عنایت به این‌که ایشان میراث‌بر مکتب فکری نبوی و علوی بود، در زمینه‌های توحید، ایمان، قضا و قدر و امامت مواضعی را اتخاذ کرد که با مبانی و دیدگاه‌های فکری جریان‌های رقیب همچون معتزله، خوارج، مرجئه و سایر مکاتب فکری دیگر کاملاَ مخالفت و مباینت داشت. این پژوهش بر اساس روش توصیفی و تحلیلی احادیث امام باقر را در این زمینه‌ها مورد بررسی قرار داده و فاصله عمیق آن را با آنچه بر اساس روش صحیح است از آیات قرآن و سایر روایات پیش از امام به دست می‌آید، نشان داده است.

ابوحامد محمد غزالی، عارف مسلمان، شخصیتی است که آراء او در حوزه اخلاق و انسان‌شناسی، شناخته شده است. بررسی چیستی، مصادیق و کارکردهای سعادت انسان، همواره مورد اهتمام غزالی بوده است. غزالی در بحث سعادت، دارای نظریه است و شناخت نظریه او درگرو توجه به چند مؤلفه است. نخست آنکه دانش حقیقی باید از حیث نظری و از جنبه عملی به نجات و سعادت حقیقی و اخروی او بیانجامد. رابطه‌ی شناخت نفس و معرفت حق و شناخت دنیا و آخرت با سعادت حقیقی مؤلفه دیگر است. ارکان مسلمانی، که به نحوی به شریعت اسلام مربوط است و پای عمل به احکام شرعی به میان می‌آید، مؤلفه دیگری است که بستر ساز سعادت اخروی است، آراستگی به فضائل انسانی، مؤلفه واپسین در نظریه سعادت غزالی است. این همه را غزالی از آموزه‌های قرآنی، الهام گرفته است. جستار پیش رو، این اخذ و اقتباس قرآنی توسط غزالی را به روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی کرده است.

آیة مباهله از برجسته ترین آیات قرآن کریم است که منزلت و فضیلت اهل بیت رسول‌خدا(ص) را آشکار می سازد. حضرت رسول به استناد وحی الهی، علی(ع) را نفس خود دانسته است که به روشنی گویای حقانیت ولایت و امامت خاندان رسالت و به ویژه امام علی(ع) است. علی رغم این نکتة روشن، آلوسی از مفسّران اهل سنت در تطبیق انفسنا به علی(ع) مناقشه کرده است. رویکرد این مفسّر به این آیه به اندیشه های نظری وی معطوف است. از سوی دیگر، ریشة باور این مفسر به دیدگاه کسانی مانند ابن تیمیه و امام فخر رازی برمی‌گردد و مواجهة او با این آیه تقریر دیگری از دیدگاه مفسّران سلفی است. مفسّران شیعی، با استناد به مبانی کلامی، استدلالهای عقلی و نیز با تکیه بر روایات و سبب نزول آیه بر این باورند که کوچک‌ترین تردیدی در تطبیق انفسنا بر امام علی (ع) وجود ندارد. این مقاله با دسته بندی مواجهة آلوسی در برابر روایات اهل بیت، موضع این مفسّر را در آیة مباهله بررسی کرده است.