آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

سيدجمال‌الدين اسدآبادي فيلسوفِ آغازگر تاريخ بيداري ايرانيان است. سيدجمال با سفر به کشورهاي گوناگون، با افکار و مدنيت جديد در غرب و عقب‌افتادگي ملل شرق آشنا شد. مسئلۀ اصلي اين نوشتار آن است که سيد در حرکت اصلاحي خود براي مبارزه و رفع اين بحرانِ جوامع مسلمان، چه راه‌حلي ارائه داده است. سپس از طريق مراجعه به آثار به‌جاي‌مانده از وي و به روش توصيفي ـ تحليلي، اين مقالۀ مختصر درصدد نشان دادن جايگاه، چيستي، ضرورت و خاستگاه فلسفه از منظر انديشه‌هاي سيد است و اينکه در نظر وي پيشرفت و نيل به مدنيت و جبران عقب‌افتادگي از مسير فلسفه و ترويج عقلانيت ميسر است. البته براي رسيدن به اين هدف، شخصيت فلسفي سيدجمال، فوايد و کارايي فلسفه و حتي نحوﮤ شکل‌گيري علوم در نوشته‌هاي او نيز به‌خوبي روشن مي‌شود. شاهد مهم او در اينکه روحيۀ فلسفي چگونه موجب ترقي و توسعه و ايجاد مدنيت در جوامع مي‌شود، وقوع نهضت ترجمه و مدنيت حاصل از آن بين مسلمانان سده‌هاي نخست تاريخ اسلام است.

بحث وجودشناسی و چگونه عیان شدن وجود بر آدمی، از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین مباحث فلسفی بوده است اما در دورۀ جدید به‌دست فراموشی سپرده می‌شود و محور اصلی فلسفه از وجودشناسی به معرفت‌شناسی تبدیل می‌گردد. سئوال اصلی این مقاله آن است که هوسرل، بنیانگذار پدیدارشناسی در دورۀ معاصر که عصر غفلت از وجود است، چه تلقی و برداشتی از وجود دارد؟ آیا در مباحث پدیدارشناسی که شعارش «به سوی خود چیزها» ست و به مطالعۀ تقوّم جهان در آگاهی می‌پردازد، می‌توان اثری از وجودشناسی و تلقی هوسرل از وجود پیدا کرد؟ این نوشتار با روش تحلیلی ـ توصیفی به این یافته‌ها دست می‌یابد که در آثار هوسرل هیچ بحثی به‌طور مستقیم از وجود و وجودشناسی نمی‌توان یافت. با این حال، در ضمن تحلیلهای او، مثلاً، از شهود مقولی و دو رویکرد طبیعی و پدیدارشناسانه، یا در مباحث ابژه‌های التفاتی و طرح وجود در بافتار ـ باور و نیز در اِعمال اپوخه می‌توان تلقی ضمنی وی را از وجود فهمید. نتیجۀ بحث مهم اپوخه، اثبات من محض و آگاهی مطلق است و این آگاهی به‌منزلۀ وجود مطلقْ معیار قرار می‌گیرد. نزد هوسرل از کانال آگاهی، وجود معنا پیدا می‌کند. آگاهی برای وجود داشتن به چیزی نیاز ندارد؛ بنابراین فقط آگاهی می‌تواند وجود جهان را که حالت تلاقی با آگاهی است، برای ما معلوم سازد. بالاخره اینکه جهان تا جایی وجود دارد که به ساحت آگاهی وارد می‌شود.

فلاسفه اسلامی تنها راه رسیدن به یقین اکتسابی را قیاس برهانی می‌دانند و برای این‌گونه قیاس مشخصه‌هایی ذکر می‌کنند که محوری‌ترین این مشخصه‌ها اصل عدم تناقض است. ایشان با استفاده از برهان پسرفت به اثبات مقدماتی یقینی و اولیه برای تمام علوم ضروری بشر می‌پردازند. این‌گونه مقدمات ذاتاً ضروری هستند و از برهانی به دست نیامده‌اند. هر کدام از این مبادی دارای کارکرد معرفتی متفاوتی هستند. جایگاه حواس، خطاهای حسی، عقل و همچنین مشخصه‌های اصلی یقین در این مقدمات از جمله موضوعاتی است که در این نوشته مورد بررسی قرار می‌گیرد.

معاد جسمانی ملاصدرا بر اصولی چون اتحاد نفس و بدن و حرکت جوهری انسان و جهان استوار است. در تفکر او، جهان یکپارچه به سوی کمال در حرکت است و انسان نیز از این قاعده مستثنا نیست. نفس انسان در سیر استکمالی خود اشتداد یافته و به اوج تجرّد می‌رسد و در طیّ حرکت خود در نشئات مختلف قرار می‌گیرد و از آنجا که ترکیب نفس و بدن اتّحادی است نفس در هر نشئه بدنی متناسب با همان را، جهت خویش می آفریند تا در نهایت انسان دارای بدنی اخروی متناسب با عالم آخرت خواهد شد. و مفاهیم به کار رفته در آیات قرآنی چون یوم القیامه، نفخ صور، حشر، ‌نامه اعمال، صراط و ... به گونه ای متفاوت تبیین می شود که هر یک در فهم منسجم و نظام مند او از معاد جایگاه خود را پیدا می کند و در تفسیر او از آیات قرآن تأثیر بسزایی می گذارد. و با یک نگاه کلی می توان دریافت که میان مبانی فلسفی صدرا و تفسیر او از آیات قرآن، ارتباطی تنگاتنگ و دو سویه وجود دارد.

در این مقاله سعی شده است که براساس منابع اصلی اهل سنت اعم از کتب روایی، تاریخی و تراجم، اهمیت و محبت خارق العاده پیامبر(ص) به امام حسین(ع) مشخص و با برشمردن فضایل اخلاقی و معنوی و الگوبرداری از قیام آن حضرت، سرمشق قرار گرفتن وی برای پرورش روح آدمی و اسوه بودن او در بین امت اسلامی مورد تحلیل واقع شود و از این رهگذر تبیین گردد که با توجه به فصل الخطاب بودن و حجیّت سنت پیامبر(ص)، محبت به امام حسین(ع) موجب نزدیکی و محبت میان خود مسلمانان می شود و این محبتِ مورد توافق می تواند گفتمان اتحاد و تقریب مذاهب اسلامی را تقویت و پُربار نماید.

هوسرل در پژوهش ششم از پژوهش‌های منطقی، دربارۀ «شهود مقولی» بحث کند. در شهود مقولی با اضافه‌ای فوق بر ادراکات حسی مواجه‌ایم که در مرحلۀ انتقال ادراک حسی به گزاره‌ای، محمولی بدان افزوده می‌شود. مسئلۀ مقالۀ حاضر، تبیین جایگاه شهود مقولی و نسبت آن با ادراک از نظرگاه هوسرل در پژوهش‌های منطقی اوست. ضرورت و اهمیت این مسئله آن اندازه است که می‌توان آن را شالوده و سنگ‌بنای پدیدارشناسی و هر نظریۀ شناخت آینده دانست و حتی هایدگر آن را یکی از چهار موضوع اصلی پدیدارشناسی هوسرل برمی‌شمرد. روند بحث با توضیح تفاوت «ادراک»، «شهود»، «ابژه» و «پُرشدگی» آغاز می‌شود. سپس با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی رابطۀ شهود مقولی با عناصر مقولی تفکر، تقابل افعال بسیط و مقولی، مراحل افعال در شهود مقولی تألیفی، نقش مهم احساس در شهود مقولی و در کنار شهود مقولی تألیفیْ، شهود ایدتیک بررسی خواهد شد. یکی از دستاوردهای این نوشتار، شرح مراحل سه‌گانۀ شهودهای مقولی تألیفی است: ادراک بسیط ابتدایی از کل، ادراکات تقسیم‌کننده به اجزای کوچک‌تر، و التفات تألیفی مقولی بالفعل. نوآوری این نوشتار در این است که از نظر هوسرل ما همان‌طور که از ابژه‌های حسی شهود داریم، شهود عقلی و شهود مقولی نیز داریم.

مسئلة مورد بحث در نوشتار حاضر این است که علم و آگاهی آدمی چگونه به امور معدوم و ممتنع و ناموجود در خارج تعلق می‌گیرد؟ باور به یک شیء ناموجود چگونه ممکن است؟ این معضل معرفت‌شناختی برای متفکران اسلامی و فیلسوفان غربی با اهداف و انگیزه‌های مختلف مطرح بوده است و هر کدام با تکیه بر مشرب فلسفی و فکری و زیرساخت تفکر خویش راه حل برون رفت از مشکل را ارائه داده‌اند. فرضیة این نوشتار آن است که با قطع نظر از مبانی فکری و بسترهای اجتماعی و فرهنگی شرقی و غربی و ماده و محتوای بحث، می‌توان نوعی مشابهت در صورت مسئله میان متفکران غربی و اسلامی تشخیص داد. و مهم‌تر این‌که طرح نوشتار برای یافتن صرف مشابهت و اختلاف میان متفکران نیست، بلکه درصدد بررسی و مطالعه راه حل‌های ارائه شده به معضل مورد بحث است. از فیلسوفان شاخص فلسفه اسلامی به آراء ابن‌سینا، خواجه نصیرالدین طوسی و بالاخره صدرالمتألهین اشاره می‌شود و پس از نقل آراء برنتانو، بولتسانو، ماینونگ و هوسرل از فلسفه غرب، میان آن‌ها تطبیق خواهد شد.

چکیده (فارسی): در این رساله سعی شده است ’حقیقت علم‘ از منظر دو فیلسوف بزرگ غرب و عالم اسلام یعنی هوسرل و صدرالمتألهین مورد مقایسه و تطبیق قرار گیرد. به جهت پیچیدگی این مسأله، فیلسوفان غربی بحث را به منشأ معلومات کشاندند. گویی در نظر آنان با روشن شدن منشأ و خاستگاه علم، بالطبع حقیقت علم نیز در ضمنِ حصول خود علم روشن می شود. فلاسف? اسلامی پس از تعریف علم و اثبات وجود ذهنی، ذات علم را حقیقت ذات الاضافه دانستند یعنی علم کیفیتی است که دارای اضافه است. در فلسف? غرب، نیز اصطلاح حیث التفاتی که اول بار برنتانو آن را صراحتاً اعلام کرد، بیانگر حقیقت علم است که رابط? میان فاعل شناسا و متعلق شناساست. هوسرل که شاگرد برنتانو بود برای توضیح ماهیت و چیستی علم از آن اصطلاح استفاده کرد. به نظر می رسد در این مسأل? مهم فلسفی که از قدیم مورد بحث متفکران در نحله های مختلف فلسفی بوده است، می توان به وجود تشابهات و توازی فکری میان صاحب نظران غرب و شرق پی برد. در این باره بخصوص بین هوسرل و صدرالمتألهین این انطباق و تشابه دیده می شود. هوسرل با طرح حیث التفاتی آگاهی حقیقت علم را توصیف می کند و صدرالمتألهین با اصطلاح انشاء نفس پرده از حقیقت علم بر می دارد. با وجود این که دو فیلسوف مورد نظر ما وابسته به دو فرهنگ و سنت فلسفی مختلف بوده و مبادی و مقاصد و غایت های متفاوتی نیز دارند، اما در این مسأله پس از مقایسه و مقارن? همراه با تحلیل ، روشن می شود که از نظر صورت بحث فلسفی در یک راستا اندیشیده اند و دارای تشابهات در این مسأل? فلسفی هستند.

هایدگر از ابتدا فهم پدیدارشناسی را با نقد هوسرل آغاز کرد و، در بیشتر نوشته‌های خود، از تأثیر آرای هوسرل بر اندیشۀ خود و وام‌داری‌اش به او سخن گفته است. وی که اصلی‌ترین مسئلۀ پدیدارشناسی را روشن‌سازی معنای فلسفی خودش می‌دانست به‌شیوۀ «با هوسرل ضدّ او اندیشیدن» را مشخصۀ کار خود در توجه به پدیدارشناسی قرار داد. از طرف دیگر، آموزۀ حیث التفاتی هستۀ مرکزی پدیدارشناسی هوسرلی است که میراث بزرگ و مهم برنتانو به شمار می‌آید. حیث التفاتی هوسرلی ناظر به این است که آگاهی معطوف به چیزی است و هر اندیشه و ایده روی به‌سویِ چیزی دارد. هایدگر، با فراروی از مباحث آگاهی، حیث التفاتی را به تجربۀ زیسته گره زده و آن را در قالب «زندگی رو به‌سویِ چیزی» درمی‌آورد. این مقاله روایتی تحلیلی است از نقد و بازخوانی هایدگر از حیث التفاتی هوسرل و اینکه چگونه هایدگر، باتوجه‌به آثار استاد خود، در درس‌گفتارها و نوشته‌های خود حیث التفاتی را بر مدار وجودشناختی مورد نظر خویش پیش می‌برد و درعینِ‌اینکه پیشروی او همراه با طرح هوسرل است ضدّ او نیز می‌اندیشد. نتیجۀ این بازاندیشی و بازخوانی هایدگر این است که دازاین جانشین آگاهی می‌شود و حیث‌ التفاتی مسیری برای فهمِ در-‌جهان‌-‌بودنِ دازاین شناخته می‌شود.