آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع مقالة حاضر، بررسی آیات مربوط به رجم شیاطین با شهاب آسمانی و واکاوی نظرهای تفسیری مختلف در این باره است. دیدگاه‌های متعددی در بارة آن از سوی مفسران و متفکران مطرح شده است. در این نوشتار دیدگاه‌های مختلف مفسران و محققانی چند از جمله سید قطب، استاد مکارم، علامه طباطبایی، طبرسی، عبدالعلی بازرگان، طنطاوی، نصر حامد ابوزید، دکتر سروش بررسی می شود. برخی از مفسران این آیات را سربسته تفسیر کرده وبرخی دیگر با تکیه به تفصیل، معانی ظاهری آیات و روایات را بررسی کرده‌اند. برخی هم آیات را با تکیه بر نظرهای کیهانی جدید تفسیر نموده‌اند. گروهی نیز بر تئوری‌های حدسی و احتمالی تکیه نموده‌اند. برخی دیگر معنای غیر ظاهری برای آیات بیان کرده و آنها را از باب تشبیه و مثل دانسته‌اند. در مقابل، برخی به تفسیرناپذیری این آیات قائل اند. در بین این دیدگاه‌ها دیدگاهی که این آیات را از باب مثل دانسته قابل تامل بوده و دیدگاهی که ظاهر آیات را با اکتشافات جدید علمی در زمینۀ کیهان‌شناسی تفسیر و توجیه می‌نماید، به صواب نزدیک‌تر به نظر می‌رسد.

مدخل «درد و رنج» نوشته یکی از مستشرقان به نام مارگاریتا تی. هیمسکرک است که در دایرةالمعارف قرآن لیدن به چاپ رسیده است. این مدخل دارای پنج بخش، شامل درد و رنج در قرآن، درد و رنج در روایات و درد و رنج از دیدگاه معتزله، اشاعره و عارفان است. پژوهش حاضر به‌منظور فراهم‌ساختن زمینۀ آشنایی افکار عمومی با اسلام ناب محمدی و روشن ساختن فضای فکری مستشرقان درخصوص آموزه‌های دینی، به‌ویژه مباحث قرآنی به روش توصیفی - تحلیلی به بررسی و نقد این مدخل پرداخته است. در این جستار ضمن اشاره به محتوای مقاله، نظریات هیمسکرک دربارۀ درد و رنج با استفاده از مصادر معتبر اسلامی مورد نقد قرار داده شده و این نتیجه حاصل شده است که با وجود اینکه این مسـتشرق درصدد انعکاس آرای مسلمانان است؛ اما هیچ‌گونه مراجعه به منابع اسلامی، به‌ویژه کتب تفسیری و نقل قولی از منابع شیعی در این‌باره نداشته است. همچنین دیدگاه‌های ذکرشده با تتبع اندک و سطحی از آیات قرآن و در جهت تبیین باورهای کلامی گروه‌های معتزله و اشاعره و عارفان دربارۀ درد و رنج بوده و با جمع‌بندی غیرعلمی و بیان اقوال ناقص و نیز ذکر برخی اقوال شاذ انصاف را رعایت نکرده است.

رسم ­المصحف که به آن رسم­العثمان نیز گفته می­شود؛ اصطلاحی است که به قرآن کتابت شده در زمان عثمان اختصاص داده شده است. در رسم­المصحف، نگارش کلمات زیادی با کلمات امروزۀ عربی تفاوت دارد از طرفی کلمات همسان دیگری در رسم­المصحف وجود دارند که به دو رسم متفاوت نوشته شده­اند. پژوهشگران زیادی تاکنون در مورد رسم­المصحف آثاری را برجای گذاشته­اند اما خلأ پژوهشی مستقل که جامع تمامی این آرا و نقد و بررسی آن­ها باشد نگارنده را بر آن داشت که در مقالۀ حاضر با روش توصیفی – تحلیلی آرای مختلف را در سه دسته تقسیم‌بندی نماید؛ دستۀ اول معتقدند که متن قرآن مضطرب است و باید برای آن متن واحدی ایجاد کنیم، دستۀ دوم اختلافات موجود در رسم­المصحف را اجتهادی می­دانند که در این بین تعدادی از آن­ها معتقدند نباید رسم­الخط قرآن را تغییر داد و تعدادی دیگر موافق تغییر رسم­المصحف هستند، دستۀ سوم افرادی هستند که موافق توقیفی بودن رسم‌المصحف هستند و هیچگونه تغییری در آن را جایز نمی­دانند، در بین این گروه افرادی وجود دارند که می­گویند این نوع رسم الخط قرآن کریم معجزه به­شمار می­آید. هر یک از دیدگاههای یاد شده قابلیت نقد علمی دارند.

مقالۀ «زقوم» در دایرة‌المعارف لیدن توسط سلوی العوا نگاشته شده است. نویسنده در این مقاله ضمن بررسی درخت زقوم در قرآن، با تبعیت از برخی از مفسران اهل سنت و بی‌توجهی به سایر روایات فریقین، شجرۀ ملعونه در قرآن را همان شجرۀ زقوم معرفی می‌‌کند. نگاه یک‌‌سویه و نداشتن جامع‌‌نگری نویسنده، منتج به ارائه تحلیلی ناقص از شجرۀ زقوم و نداشتن تبیین صحیح ارتباط آن با شجرۀ ملعونه شده است؛ ازاین‌رو بررسی جامع شجرۀ زقّوم و نقد دیدگاه نویسندۀ مقاله ضروری به نظر می‌‌رسد. نوشتار حاضر ضمن واکاوی واژۀ شجرۀ زقوم در شبکه معنایی قرآن، ارتباط یا نبود ارتباط آن با شجرۀ ملعونه را کنکاش کرده است. مقاله با وجود داشتن نقایص گفته‌شده، دارای نقاط قوتی مانند بررسی تمامی موارد کاربرد زقّوم در قرآن، ترسیم زیبای درختان پاک و بهشتی ضمن مقابله‌‌سازی با درخت زقّوم، استفاده از منابع لغوی و نقد نظرات آنان و بررسی تقابل دیدگاه ظاهرگرایان و عقل‌‌گرایان است. درخصوص نقاط ضعف مقاله این موارد مطرح است: استفاده مطلق از منابع اهل سنت و بی‌توجهی به منابع شیعه، منابع محدود مقاله، بی‌توجهی به روایات تفسیری دربارۀ شجرۀ ملعونه، شجرۀ ملعونه را به‌عنوان مصداق اصلی شجرۀ زقوم معرفی می‌‌کند. نقص عمدۀ مقاله خلط ارتباط شجرۀ ملعونه و شجرۀ زقّوم و مراجعه نکردن به سایر منابع و خصوصاً بی‌توجهی به روایاتی است که نشان می‌‌دهد شجرۀ ملعونه نمادی خاص برای گروهی خاص (بنی‌‌امیه) است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه‌‌ای انجام شده است

نظریه نسخ عقلی، از نظریات پدیدآمده در قرن 19 و تکامل­یافته در قرن 20 و 21 میلادی است. این نظریه، اجتهاد در حوزه احکام را بر محور مقاصد شریعت دانسته و قائل به بازسازی احکام به‌تناسب مقتضیات عصر جدید است. تئوری مزبور، بر مبانی­ای استوار است که یکی از مهم­ترین آن‌ها «عرفی بودن احکام» است. قائلان این نظریه، احکام غیرعبادی را عرف مردم عرب و جزء احکام غیرحقیقی اسلام دانسته و قائل به نسخ این احکام و جایگزینی احکام عقلی به‌جای آن‌ها هستند. مقاله فرارو با روشی توصیفی- تحلیلی، استناد به مبنای مزبور در جهت اثبات نظریه مذکور را نقد و بررسی کرده است. نتیجه آنکه این استناد با اشکالات ذیل مواجه است: مخدوش بودن کمیّت پرشمارِ احکام عرفیِ جزئی به خاطر عدم علم تفصیلی به قوانین عصر جاهلیت؛ عدم اختصاص مسأله عرفیت به احکام غیرعبادی، زیرا آنان امضایی بودن را عامل تغییرپذیری می­دانند درحالی‌که اکثریت قائلان به ثبوت احکام عبادی باور دارند؛ برخورد سه­گانه ابقایی، اصلاحی و ابطالی اسلام با قوانین عرفی که نشان می­دهد عرف، به‌خودی‌خود نمی­تواند ملاک و معیار باشد؛ ظرف تحقق بودن عرف برای احکام نه عنصر قوام‌بخش بودن آن؛ تشتّت سیره عقلای اعصار و امصار مختلف و عدم قابلیت جایگزینی آن برای احکام قرآنی؛ عدم وجود قید زمان­مندی در احکام قرآنی و وجود ادله درون‌متنی دال بر زمان­شمولی در احکام قرآنی.

قرآن کریم از ابتدای نزول اولین آیات آن تاکنون با صدها و هزاران شرح و تفسیر با بینش‌ها و نگرش‌های متفاوت اعتقادی، کلامی و مذهبی مواجه شده است. یکی از تحقیقاتی که متوجه این تفاسیر شده، روش‌شناسی و بررسی شیوه‌ها و ممیّزات آنهاست. تفسیر «الّلباب فی علوم الکتاب»، از مفسّر بزرگ قرن نهم، ابن عادل، موسوعه‌ای گسترده از آراء تفسیری، لغت، صرف، نحو، بلاغت، شعر عرب، کلام و عقاید، قرائت، حدیث، فقه، اصول و ... است که ضرورت شناخت و معرفی آن را جهت بهره‌مندی از آن مطرح می‌سازد. در این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی و با اتکاء به منابع کتابخانه‌ای ضمن معرفی ابن عادل، شیوه او در تفسیر مزبور واکاوی شده و سپس برخی زوایای عقیدتی ـ کلامی او به عنوان مفسّری اشعری، نسبت به اموری مانند شفاعت، صفات خداوند، آیه «إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ» و نیز برخی آیات فضایل اهل بیت (ع) همچون سورۀ کوثر، آیۀ اطاعت از اولوالامر، آیۀ ولایت، آیۀ مباهله ارائه شده و تقابل فکری او با آراء شیعه و معتزله واکاوی شده است.

ابن‌عادل دمشقی، مفسّر قرن نهم در تفسیر اللّباب فی علوم الکتاب که موسوعه‌ای از علوم مختلف بوده، از دیدگاه‌های ده‌ها مفسّر و ادیب بهره‌مند گشته و در مواردی نیز به نقد و یا ردّ آن‌ها پرداخته است. یکی از این مفسران، زمخشری معتزلی، نویسنده تفسیر الکشّاف عن حقایق غوامض التّنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل در اوایل قرن ششم است. ابن‌عادل با وجود اعتراف به اهمیت و برجستگی تفسیر کشّاف و بهره‌مندی گسترده از آن، مناقشاتی را بر مبنای تفکر اشعری خویش در زمینه‌های اعتقادی به آن وارد کرده است. این نوشتار با رویکرد نظری و به شیوه کتابخانه‌ای، به برخی نقدهای ابن‌عادل بر زمخشری در مباحثی مانند چگونگی تبیین برخی آیات مربوط به صفات خداوند مانند مکر، غضب، استهزا، تعجب، تکبر، حیا، و نیز شفاعت و حوزه تعلق آن، آیات مربوط به اراده و اختیار انسان و نیز بحث رؤیت خداوند به عنوان یکی از پردامنه‌ترین جدال‌ها در تاریخ اسلام پرداخته و تأثیر مبانی و پیش‌فرض‌های اعتقادی در برداشت از آیات را در مواجهه دو تفسیر نمایانده است. هم‌چنین برخی اختلاف نظرهای دو مفسّر در حوزه ادبیات قرآنی مطرح شده که آن موارد نیز اساساً به چالش‌های عقیدتی- کلامی برمی‌گردد.

زندگانی پیامبر اسلام به عنوان آخرین و برترین فرستاده خداوند از همان آغاز بعثت مورد توجه عالمان و اندیشمندان بسیاری قرار گرفته است. در این میان مستشرقان با واکاوی سیره پیامبر گاه با نگاهی همدلانه و منصفانه با مسلمانان، شخصیت پیامبر اسلام را ستوده و در آثار خود از عظمت و حسن اخلاق ایشان یاد کرده‌اند و گاهی با نگاه کینه‌توزانه و مملو از تعصبات دینی به ساحت مقدس پیامبر اسلام شبهاتی را وارد می‌کنند. این مستشرقان به عنوان پیش‌قراولان استعمار با نگاهی مغرضانه یا ناآگاهانه به زندگی و نبوت پیامبر، تعدد زوجات پیامبر و جنگ‌های صدر اسلام را دلیل بر شهوت‌رانی، خشونت‌ورزی، جاه‌طلبی، فریب‌کاری و شیادی پیامبر دانسته‌اند. آنان با استفاده از سلطه استعمار در رسانه‌های جهانی به اشاعه و ترویج این شبهات در اذهان مردم جهان پرداخته‌اند. لذا لازم است با بررسی و مطالعه سیره اخلاقی پیامبر و ارائه دلایل متقن و شواهد تاریخی از سیره آن حضرت پاسخی مناسب به این مستشرقان ناآگاه داده شود.بنابراین هدف از این تحقیق پاسخ به شبهات مستشرقان پیرامون سیره‌ی اخلاقی پیامبر با استفاده از قرآن، روایات و بیان قراین و شواهد تاریخی از سیره‌ی اخلاقی ایشان و سخنان مستشرقان دیگر است. لذا در این تحقیق ابتدا تعریفی از استشراق و سیره‌شناسی آورده و ادوار گوناگون شرق‌شناسی و سیره‌شناسی پیامبر در غرب را بررسی و انگیزه‌های مستشرقان را بیان کرده و سپس به سه شبهه مستشرقان پیرامون تعدد زوجات، جنگ‌های پیامبر و تهمت فریب‌کاری به آن حضرت را با استفاده از قرآن، روایات و واقعیات تاریخی سیره‌ی پیامبر و سخنان دیگر مستشرقان پاسخ داده‌ایم و به این نتیجه رسیده‌ایم که به شهادت تاریخ و گواهی قرآن ایشان دارای خلق عظیم و الگوی مسلمانان هستند. در نتیجه اتهاماتی که مستشرقان ناآگاه به پیامبر وارد کرده‌اند فاقد ارزش علمی و بی‌اساس ‌است.

قرآن کریم، منبع اصلی و خطاناپذیر استخراج احکام و دستورات شرع است و برای فهم اسلام باید به قرآن مراجعه کرد. محقق در این پژوهش به بررسی ارتباط فرهنگ و تمدن، اشاره به مراحل شکل گیری یک تمدن، پیشینه و مراحل دوره های مختلف تمدن اسلامی پرداخته و هدف محقق، نهایتا بررسی مولفه های تمدن اسلامی و یافتن اصول و ارکان این تمدن از منظر قرآن کریم است. فرهنگ، تبلور فکر بشری است که منجر به شکل گیری و پیشرفت تمدن می گردد و تحت شرایط جغرافیایی و اجتماعی، تمدن خاص خود را می آفریند. در نگرش قرآنی به نظر می رسد بین مفهوم فرهنگ و تمدن، رابطه ی معقولی برقرار است؛ و سیر تکاملی تمدن نیز از منطق خاصی برخوردار است. تمدن، زاییده فرهنگ است؛ و فرهنگ، نقشی اساسی در پایداری تمدن دارد و مبنا و زیربنای آن به شمار می آید؛ اصول و ارکان تمدن اسلامی، بر اساس نگرش وحیانی قرآن و همچنین سنت نبوی، به عنوان مفسران خطاناپذیر این عرصه ی لایتناهی معرفت، بنا نهاد شده اند. استقرار پایدار تمدن اسلامی، بر مبنای طرح قرآنی، در گرو شناخت و تبیین مبانی نظری و فکری آن از جمله، کرامت انسان، عقلانیت و خردورزی، علم و دانش، تدبیر(علم سیاست)، اخلاق و معنویت است. محقق ضمن تحقیق به این نتایج رسیده که اصول بنیادین و مولفه های تمدن اسلامی بر اساس نگرش قرآنی، دین محوری، آزادی انسان، وجود یک نظام ارزشی، عدالت اجتماعی، استقلال علمی، تساوی انسانها، آینده پژوهی و تلاش مستمر، داشتن تعامل و روابط انسانی سازنده در درون جامعه اسلامی و همچنین با جوامع دیگر، داشتن یک هنر و معماری معنوی و همچنین صیانت از حقوق بشر است. نتیجه اینکه حکومت ها و نظام های اسلامی، برای بازیافت هویت اصیل خود و نیز زمینه سازی برای تمدنی جهانی متناسب با نگرش قرآن، باید مدلی از فرهنگ و تمدن اسلامی را مدنظر قرار دهند که متناسب با دستورات قرآنی باشد؛ تفاوت ماهوی اصول تمدن ساز قرآن با اصول تمدن های بشری، در این است که تمدن اسلامی؛ بر اساس توحید، موازین اسلامی و انسانی شکل گرفته و با درنظر گرفتن لوازمات سعادت دنیوی و اخروی، انسانو جامعه را عاقبت به خیر می نماید.