آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از دشواری‌هایی که دانشمندان اسلامی در فهم آیات قرآن کریم با آن مواجه هستند، تعیین مرجع ضمایری است که در آیات مختلف به‌کار رفته است. آیه 124 سوره نحل ازجمله آیاتی است که مربوط به «اصحاب سبت» بوده و ضمیر «هاء» در عبارت «اختلفوا فیه» به مورد اختلاف آنها اشاره می‌کند. با این وجود اختلاف‌نظر درباره مرجع این ضمیر منجر به اختلاف در تفاسیر گردیده است. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی و تحلیل نظرات مشهور و غیرمشهور در این زمینه پرداخته است. نگارندگان ضمن رد دیدگاه مشهور، بر این عقیده‌اند که اگرچه همچون دیدگاه غیر مشهور مرجع این ضمیر «ملۀ ابراهیم» در آیه ماقبل است، ولی بر‌خلاف استدلال قائل این دیدگاه، آیه مورد بحث تکمیل‌کننده دیگر آیات مربوط به داستان اصحاب سبت بوده و از آن فهمیده می‌شود که علت تشریع حکم تشدیدی تحریم صید در روز شنبه، اختلاف آنان در دین توحیدی و ابراهیمی موسی (ع) بوده است.

چکیده مقاله: «چله‌نشینی» لفظی مرکب است که بخش نخست آن(چله) بیانگر عدد چهل است. این عدد در بیشتر فرهنگها، از قداست و ارزش والایی برخوردار است و می‌توان گفت که دارای اسرار و رموز خاصی است. چله‌‌‌‌‌‌‌‌‌نشینی عملی است که سالک صوفی در مدت چهل روز، عبادات و ریاضت‌های خاصی را تحمل می‌کند تا خود را از رذایلی که در برخورد با جامعه و مردم به او رسیده، پاک کند. این عمل دارای آدابی چون کم‌خوابی، کم‌خوری و مانند آن است. این رسم در طول تاریخ خود موافقان و مخالفانی داشته است. مستندات باورمندان به چله‌نشینی، چهل شب‌ میقات حضرت موسی}، خلوت‌گزینی حضرت محمد, و حدیثی از ایشان در باب اخلاص چهل روز است که در این جستار به واکاوی این مستندات پرداخته شده و بیان شده است نه تنها هیچ یک از این مستندات نمی‌تواند حجیتی بر این عمل صوفیان باشد، بلکه آیات، روایات و سیره معصومان] بر نهی از اعمال و رفتار صوفیان دلالت دارد.

«ضالّ» با توجّه به معنای لغوی و کاربرد آن در شماری از آیات قرآن، به کسی گفته می‌شود که به هدایت آسمانی راه ندارد و این هدایت آسمانی اعم از آگاهی از اسرار غیب یا بهره‌مندی از وحی الهی است. کاربرد آن دربارة انبیای الهی نیز در چارچوب همین معناست: در داستان حضرت یوسف (ع)، برادران وی، فرزندانِ پیامبر خدا، در دو مورد پدرشان حضرت یعقوب (ع) را «ضالّ» می‌خوانند:‌ ﴿إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ﴾ و ﴿تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ﴾. ضلالت در هر دو مورد، به معنای انکار اطّلاع یعقوب (ع) از اخبار و اسرار غیبیی چون منتخب الهی بودن یوسف (ع) در بار اوّل و زنده بودن او بعد از گذشت چندین سال در بار دوّم است. «ضالّ» بودن حضرت موسی (ع) در بیان خودش: ﴿قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ﴾ و پیامبر اکرم (ص) در بیان خداوند خطاب به او ﴿وَوَجَدَکَ ضَالاً فَهَدَى﴾ نیز به زمان پیش از نبوّت ایشان و بهره‌مند نبودنشان از وحی الهی اشاره دارد.

روایات «چرک بودن زکات و ممنوعیت آن بر بنی‌هاشم» از روایات مشهوری است که با عبارات گوناگون در متون حدیثی شیعه و اهل سنت گزارش شده‌ و علی‌رغم شهرت، به اعتبار سندی و محتوایی آن کمتر توجه شده ‌است. این پژوهش با اعتبارسنجی روایات مذکور از نظر سندی و محتوایی و بررسی دیدگاه‌های موجود به این نتیجه رسیده که از نظر سند، اکثر این روایات با اشکال عدم وثاقت راویان و ارسال مواجه است و از نظر محتوا نیز با آیاتی که خداوند سبحان و رسول او را دریافت کننده زکات بیان نموده و آیاتی که برتری نژادی را ملغی و تقوا را ملاک برتری انسان‌ها قرار داده، در تضاد است. همچنین در بخش دیدگاه‌های موجود، بیشتر پژوهشگران با پذیرش اصل روایات به توجیه مفهوم «اوساخ» پرداخته‌اند. توجیهاتی که نه با منابع لغت تطابق دارد و نه پاسخگوی ایرادات محتوایی آن است. براساس یافته‌های پژوهش، بنی‌عباس جهت شرعی قلمداد نمودن حکومت ظالمانشان و چپاول سهم خمس غنایم که با توجه به فتوحات آن عصر، مبالغ قابل توجهی بود، با جعل روایاتی ضمن توسعه در مفهوم اهل‌البیت، با چرک و آلوده نشان دادن زکات وحرمت آن برای بنی‌هاشم و جایگزینی خمس، سعی در ممتاز نشان دادن خود نسبت به سایر مردم نمودند.

در علم رجال و دانش جرح‌ و تعدیل برای دستیابی به احادیث معتبر، اسناد روایات بررسی می‌شود. اندیشه‌وران رجالی، برای اعتباریابی اسانید و داوری درباره هر یک از راویان، الفاظ و اصطلاحات خاصی پدید آورده‌اند. بر سر معنا و دلالت برخی از این اصطلاحات، اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. ازاین‌رو، بهره‌گیری از مطالعات معنایی در بازنگری معنای دلالی اصطلاحات می‌تواند روشی کارآمد برای بررسی اسانید باشد. رویکرد اصلی این پژوهش، شناخت مفهوم دقیق اصطلاح «منکرالحدیث» و تحلیل مراتب و درجات آن بر منحنی اصطلاحات جرح‌وتعدیل است. اندیشمندان علم رجال درباره معنای دلالی این اصطلاح و اطلاق آن بر جرح راوی، ضعف روایات و یا هر دو معنای ذکرشده، دارای اختلاف دیدگاه هستند؛ به همین دلیل، ابهام فراوانی در زمینه درجه‌ای که این اصطلاح از آن حکایت می‌کند ـ یعنی زیاد، متوسط یا کم ـ وجود دارد. در این مقاله کوشیده‌ایم ضمن نزدیک کردن آراء مختلف به هم، مرتبه این اصطلاح را نشان دهیم و حدود دلالی آن را ترسیم نماییم.

نگرش ساختاری به سوره­های قرآن، رویکردی جدید در­ بین قرآن­پژوهان معاصر است. این رویکرد به دنبال کشف غرض و محور اصلی و­ ترسیم ساختار هندسی در سوره­هاست. از این رهگذر، اثبات انسجام و هماهنگی در سوره­ها، تأکید بر وحیانی بودن چینش آیات، اثبات معجزه بودن قرآن، حل اختلافات تفسیری و یافتن پاسخی مناسب به شبهات مستشرقان در خصوص پراکنده بودن قرآن نیز فراهم می‌شود.­ در بین روش‌های متعدد کشف غرض سوره­ها، روش جامع‌نگر که با تکیه بر عناصر درون‌متنی و برون‌متنی، غرض سوره را به‌طور مستدل ارائه می­دهد، از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. این پژوهش با رویکردی توصیفی و تحلیلی به بررسی و کشف استدلالی ساختار و غرض سوره احزاب پرداخته است. یافته­ها نشان می­دهد که سوره احزاب از ده سیاق تشکیل شده، گرچه هر سیاق برای خود دارای غرضی است، اما همه آن‌ها بر محور غرض اصلی سورهکه عبارت است از «نحوه اطاعت از خدا و پیامبر (ص) در موضوعات سیاسی، نظامی، اجتماعی و خانوادگی، جهت تحکیم پایه‌های رهبری و امت اسلامی» در حرکت‌اند.

جامعه‌ای که روح ایمان و تعالیم دین مقدس اسلام در میان افراد و قوانین و دستورهای عملی آن جامعه جریان داشته باشد جامعۀ ایمانی است. همچنین جامعۀ ایمانی جامعه‌ای است که بینش‌ها و گرایش‌ها و کنش‌های افراد در همۀ ابعاد فردی و اجتماعی در اختیار دین بوده و هدف دینی داشته باشد. در قرآن، مفهوم جامعه با واژگانی، مانند امت، ملت، قوم، قبیله، عشیره، طایفه، شُعَب، قرن، ناس و... به کار گرفته شده است. برای ایمانی‌شدن جامعه نیاز است که افراد با تکیه بر منش‌ها و گرایش‌ها و رفتارهای خود، جامعۀ ایمانی را به وجود آورند. معیار جامعۀ ایمانی بر اساس آموزه‌های دینی را می‌توان از قرآن گرفت. این تحقیق با روش توصیفی‌تحلیلی به تبیین ویژگی‌های مؤثر در پیوند افراد به جامعۀ ایمانی پرداخته است. پیوستن به جامعۀ ایمانیِ مبتنی بر قرآن در گروی شناخت و تبیین ویژگی‌های مؤثر بینشی، مانند ایمان به خدا، پیامبران، معاد، ولایت، علم و عقل و ویژگی‌های مؤثر گرایشی، مانند تقوی، توکل، امیدواری و تواصی به صبر و ویژگی‌های مؤثر کنشی، مانند عمل صالح، امر به‌ معروف و نهی از منکر، عدالت، وحدت و انفاق در جامعه است.

آیه 29 سوره دخان از نفی گریه آسمان و زمین بر مرگ فرعون و یارانش سخن می‌راند. مفسران در تفسیر این آیه غالباً معنایی مجازی ارائه کرده‌اند. در این نوشتار آرای تفسیری مفسران به روش توصیفی-تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد و این نتیجه حاصل می‌شود که برای فهم صحیح از آیه، بایستی معنای حقیقی بکاء سماوات و ارض مبتنی بر ذوشعور بودن آنها مورد توجه قرار گیرد. در نهایت می‌توان مراد از نفی گریه آسمان و زمین را به‌معنای ادراک عدم ایمان فرعون و یارانش و ادراک بی‌اهمیت بودن مرگ ایشان توسط سماوات و ارض در نظر گرفت که موجب هیچ گونه تأثیر و تأثر درونی در آسمان و زمین نمی‌شود.

تاریخمندی یا فراتاریخی‌بودنِ قرآن و احکام ازجمله مسائلی است که به آن در دوران معاصر به‌طور ویژه توجه شده است. ازجمله احادیث مستند طرفداران ابدیت شریعت، حدیث «حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ‌الْقِیَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ» است که در منابع مختلف شیعه و سنی به‌صورت‌های گوناگونی نقل شده است. در کتاب کافی نیز این عبارت در ضمن دو روایت مختلف به کار رفته است که در یکی علاوه‌بر اشاره به ابدی‌بودن آموزه‌های پیامبر، به نفی بدعت‌های باطل پرداخته و در دیگری نیز به عدم‌نسخ دین اسلام برخلافِ ادیان پیشین اشاره شده است. اما اخیراً یکی از نواندیشان دینی، آیت‌الله سیدکمال حیدری ادعا کرده است که این دو حدیث، سند صحیحی ندارد و سخنی مشهور است که بر سر زبان‌ها افتاده و حکم به صحت این حدیث توسط برخی علما نه بر مبنای بررسی سندی، بلکه صرفاً به‌دلیل اعتماد آن‌ها به علمای متقدم است. باتوجه‌به نقش بسزای این روایت در مسئلهٔ ابدیت شریعت و اهمیت بررسی سندی در اطمینان‌یافتن از صدور حدیث از معصوم، این نوشتار صرفاً به تتبع در اسناد این دو روایت می‌پردازد و بررسی دلالی و ارتباط آن‌ها با مسائل ثانویه و فقهی را به پژوهش دیگری واگذار می‌کند. با وجود بحث و اختلاف دربارهٔ بیشتر راویان این دو سند، به‌روش توصیفی‌تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای با استفاده از ادلهٔ مختلف نشان داده است که هریک از راویان آن‌ها موثق و امامی است و این دو روایت، سندی صحیح دارند.

اهل سنّت غالباً جایگاهی بسیار والا همچون جایگاه عصمت برای صحابه ی پیامبرصل الله علیه و آله قائل‌اند. در نگاه ایشان صحابی پیامبر، به دلیل درک ظاهری پیامبر اکرم صل الله علیه و آله از هرگونه خطا و اشتباهی، مصون بوده‌اند و برای این ادّعای خود، آیاتی از قرآن کریم ذکر می‌کنند؛ از جمله این‎ که طبق آیه‎ ی 100سوره‎ی توبه، تمام صحابه را ازجمله‎ ی سابقون می ‌دانند که هم خدا از آنها راضی است و هم آنان از خدا راضی هستند، لذا همگی عادل ‎اند و در مورد آنها جرح و تبدیل راه ندارد. در قرآن کریم، واژه‎ی «صحابی» با این معنای کنونی بیان نشده و اگر مدح و ثنایی به مسلمین نسبت داده شده، مطلق نیست بلکه مشروط به برخی شرایط، ازجمله ایمان و عمل صالح افراد است، نه به‎ صرف صحابی بودن آن‎ها. با توجّه به بررسی آیه‎ ی 100 سوره‎ی توبه، عدالت همه‎ ی صحابه اثبات نمی‌شود.