آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله نفس‌الامر را از دو بُعد معرفت‌شناسي و هستي‌شناسي مي‌توان مورد پژوهش قرار داد. از بُعد هستي‌شناسي نفس‌الامر اشيا، واقعيتي در مرتبه وجودي بالاتر است. حکيمان و عارفان مسلمان در مصداق اين واقعيت اختلاف‌نظر دارند. در اين نوشتار ديدگاه عارفان درباره مسئله نفس‌الامر از حيث هستي‌شناسي کانون بررسي قرار گرفته و پس از گردآوري داده‌ها به روش کتابخانه‌اي، مسئله نفس‌الامر از منظر عارفان به روش توصيفي ـ تحليلي، تبيين و سپس با ادله قرآني مستدل شده و اين نتيجه به دست آمده که از نگاه عارفان مسلمان نفس‌الامر اشيا عبارت است از: اعيان ثابته يا همان وجود علمي اشيا پيش از ايجاد؛ البته به شرط تجريد کامل، حتي از همين وجود علمي، و رسيدن به ذواتي غيبي و ازلي که در غيب ذات حقّ مستجن‌اند و از نظر رتبه چه‌بسا قبل از اسما قرار بگيرند.

یکی از مسائل مورد اختلاف در فضای عرفان عملی و آداب صوفیان مقوله سماع است. واژه سماع گرچه در اصل لغت به معنای شنیدن است، ولی در اصطلاح صوفیان گاه بر حرکات موزون پس از سماع نیز اطلاق می‌شود. در این مقاله چیستی و حقیقت سماع و نسبت آن با بدعت، غنا، لهو و رقص مورد بررسی قرار گرفته است. طرح این مسأله از این جهت اهمیت دارد که برخی از منتقدان تصوف و عرفان به جهت اعمال و رفتار برخی از جهله صوفیه و تلقی خاص آنان از مجالس سماع صوفیان، حکم به حرمت آن داده و بدین سبب در اصل تربیت و سلوک عرفانی تردید کرده‌اند. نگارنده در این مقاله نتیجه گرفته که اولاً سماع صوفیان از مستحسنات صوفیه بوده و به رغم مخالفانی که حتی در میان خود اهل معرفت و تصوف دارد بدعت ضلالت و مذموم به شمار نمی‌آید؛ ثانیاً نسبت مطلق موسیقی که گاهی در مراسم سماع برخی از اقسام آن اجرا می‌شود و غنای محرّم شرعی نسبت عموم و خصوص من‌وجه بوده و همه اقسام موسیقی شرعا حرام نمی‌باشد و موسیقی سماع نیز غنای حرام نیست؛ و ثالثاً نسبت حرکات موزون و نمادین و رقصی که در شرع مقدس به عنوان لهو یا لغو حرام است عموم و خصوص مطلق بوده و فقط بخشی از آن حرکات که موجب تنزل انسان از مقام انسانیت به حیوانیت است، مورد اشکال بوده و قطعا سماع چنین رقصی محسوب نمی‌شود.

دو اصطلاح «قرب فرایض» و «قرب نوافل» از جمله اصطلاحاتی است که در فضای عرفان نظری وضع شده و رواج یافته است. گرچه خاستگاه این دو اصطلاح، حدیثی است قدسی که از مقرِّب‌بودن نوافل و فرایض و آثار مترتّب بر قرب سخن می‌گوید و بین فریقین معتبر است و باعنوان «حدیث تردّد» از آن یاد می‌شود، با توجّه به تصرّفاتی که از سوی عارفان در این واژه‌ها صورت گرفته، البته با حفظ همان معانی و مفاهیم متعارف، معناهایی ویژه یافته است که در اثنای مقاله با آنها آشنا خواهیم شد

از منظر متکلمان و فلاسفة اسلامي، خداوند متعال همة ما سوي‌الله را خلق و ايجاد کرده است و مخلوقات، حقيقتاً موجودند و انکار کثرات و موجوديت مخلوقات، انکار بديهيات است. از سوي ديگر، عارفان اسلامي با توجه به نظرية وحدت شخصي وجود، معتقدند مخلوقات، وجود حقيقي ندارند. آنها به مخلوقات، عنوان مظهر و نمود داده‌اند. در برخي از آثار عرفاني، از مخلوقات به عدم تعبير شده و برخي از عارفان، واژه‌هاي خيال، وهم و اعتبار را براي کثرات و مخلوقات به کار برده‌اند. پژوهش حاضر مي‌کوشد به تحليل عارفان و حکماي متأله دربارة وجود يا عدم بودن مخلوقات و موجودات بپردازد و به اين سؤال يا اشکال پاسخ دهد که اگر مظهر و نمود عرفاني، وجود يا عدم نباشد، ارتفاع نقيضان رخ مي‌دهد که امر باطلي است؛ اگر وجود باشد، با سخن عارفان نمي‌سازد که مي‌گويند نمود، وجود نيست؛ و اگر عدم باشد، انکار بديهي رخ مي‌دهد و مستلزم عدم خالقيت خداوند و نفي مخلوقات است. در اين مقاله روشن شده است که نزد عارفان، کثرات و مخلوقات از اساس نفي نمي‌شوند و گرچه بنابر نظرية وحدت شخصيِ وجود، به کثرات و مخلوقات، وجود حقيقي گفته نمي‌شود، اما اين همة مسئله نيست؛ عرفا معتقدند که کثرات و مخلوقات، بالوجود، موجودند؛ يعني مظاهر و آيات في‌نفسه معدوم و بالوجود موجودند؛ از‌اين‌رو، با وجود نبودن مظهر و نمود، نه ارتفاع نقيضان رخ مي‌دهد، نه انکار بديهي اتفاق مي‎افتد و نه اين مسئله مستلزم انکار خالقيت خداوند متعال است.

اهل‌معرفت به‌جهت برخی از مصالح و برای ادارۀ مریدان و تربیت بهتر آنان، به وضع مقررات و آداب و رسوم ویژه‌ای دست زدند که به «مستحسنات» مشهور شد. برخی از ناقدان عرفان، جعل این‌ها را از مصادیق «بدعت» در دین و طبق برخی از احادیث، بدعت را حرام و فاعل آن را معاقب می‌دانند. ما در این مقاله به‌روش نقلی ـ تحلیلی، با استناد به تعاریف بدعت نزد اندیشمندان علوم اسلامی و تحلیل برخی از آیات و روایات به این نتیجه رسیدیم که اگرچه طبق روایت نبوی، ایجاد بدعت در دین حرام و فاعل آن عقاب می‌شود، بدعتی که تصرف در احکام دین نباشد و به‌گونۀ عموم بتوان برای آن مستند شرعی پیدا کرد، از نوع بدعت ممدوح یا هدایت است، نه بدعت مذموم یا ضلالت. بدعت ممدوح نه‌تنها حرام نیست، بلکه در برخی موارد طبق روایت نبوی، اگر سنت حسنه‌ای باشد، جایز بلکه برای حفظ مسلمانان و دین اسلام واجب می‌شود؛ براین‌اساس، مستحسنات عرفانی ازآنجاکه برپایه مصالح سلوکی‌اند، بدعت ممدوح‌اند، نه بدعت مذموم. البته سوءاستفاده‌ها و افراط‌وتفریط‌هایی که گاهی ازسوی برخی صوفیان منحرف و جاهل درقبال برخی مستحسنات انجام می‌شود، به‌جهت عروض عوارض و افراط یا تفریط‌های پیش‌آمده محکوم‌‌اند، نه اینکه ازاساس در شمار مصادیق بدعت مذموم قرار گیرند و نامشروع خوانده شوند.

بحث ذات و صفات الهی را می‌توان از ارزشمندترین مباحث رشته‌های عقلی و نقلی دانست. عرفان خدا انگیزه بیشتری برای وصال به آن کمال مطلق حاصل می‌کند، برعکس عبادت جاهلانه که تأثیر بسیار کمتری در پی خواهد داشت؛ اینجاست که ارزش بحث خداشناسی و شیوۀ اتصاف ذات به صفات روشن می‌شود. درواقع بحث ذات و صفات به سه بخش معناشناسی ذات و صفات، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی آنها تقسیم می‌شود. در بخش معناشناسی تفاسیر گوناگونی وجود دارد و علم، قدرت، سمع، بصر، اراده، حیات و کلام که صفات سبعه‌اند، بر اساس مبانی عرفا و حکما و متکلمان و اهل شرع قابل تعریف‌اند. هستی‌شناسی و رابطۀ ذات و صفات نیز وجوه گوناگونی را دارد؛ مانند عینیت ذات و صفات که دیدگاه اهل شرع، حکما و عرفاست و به معنای نفی استقلال صفات است. قیام صفات به ذات یا زیادت صفات بر ذات دیدگاه اشاعره و فخر رازی است و نیابت ذات از صفات و اثبات ذاتی که همان صفات است، به معتزله نسبت داده می‌شود. فخر رازی نیز دیدگاه‌های متمایزی مانند اضافه و نسبی‌بودن علم و نفسی‌بودن کلام الهی دارد و در تعریف قدرت نیز صحت فعل و ترک را در فعل فاعل مختار وارد گردانیده است. این مقاله دیدگاه او را در دو بعد معناشناسی و هستی‌شناسی ذات و صفات بررسی، تحلیل و نقد می‌کند

اشاره: نشریه سمات در ادامه عمل به وعده قبلی و آغازینش مبنی بر برگزاری گفتگوها و مناظراتی صریح پیرامون موضوعات فلسفی و عرفانی این بار مناظره ای را بین دو تن از اساتید حوزه علمیه قم حجج اسلام آقایان میلانی و رمضانی پیرامون موضوع وحدت وجود و برخی دیگر از مسائل فلسفی و عرفانی ترتیب داد که متن آن در زیر از نظر گرامیتان می گذرد.