آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

معجزه یکی از مسائل چالش برانگیز در فلسفه و کلام است. یکی از مسائل اساسی در این حوزه، این است که معجزه فعل کیست؟ و هدف از انجام معجزه توسط مدعی نبوت چیست؟ در کلام اسلامی معجزه به عنوان مهمترین دلیل اثبات نبـوت مطرح می شود. در میـان اندیشـمندان اسلامی در خصوص نوع دلالت معجزات بر اثبات نبوت دو دیدگاه کلـی وجـود دارد. بـه نظـر برخـی دلالت معجزات از نوع دلالتهای عقلی است. این گروه اعتقاد دارند که بین معجزه و صدق ادعای آورنده‌اش رابطه ای منطقی وجود دارد. اینان مدعی تلازم بین آن دو هستند و می گویند: معجزه بر نبوت دلالت برهانی دارد. به نظر این گروه، رابطه مذکور هرگز اعتباری و قراردادی نیست؛ به عبارت دیگر، صدور معجزه تخصیص فعلی خدا بر نبی بودن آورنده‌اش است و برخی از اندیشوران اسلامی ضمن پذیرش دلالت معجزه بر مدعا، آن را یگانه راه شناخت و تشخیص پیامبران راستین می‌دانند که در اینجا می‌توان از علامه طباطبایی (طباطبایی، 1362 ،ص 43 ) و شیخ طوسی (طوسی، 1406 ،ص 250 ) نام برد.

اغلب متکلمان اسلامی، به خصوص شیعی که باور به عصمت انبیا دارند، معتقدند که عمل آدم در خوردن میوة ممنوعه گناه نبود. آن­ها توجیهاتی درباره این عمل آدم توجیهاتی ذکر کرده­اند: 1. آدم تنها نهی ارشادی خدا را زیرپا گذاشت نه نهی مولوی او را؛ 2. مراد از گناه آدم در آیه، گناه فرزندان اوست نه خودش. برخی دیگر از متکلمان، ضمن پذیرش گناه بودن عمل آدم، در توجیه آن چنین راه‌کارهایی در پیش گرفته‌اند؛ 3. آدم وقتی مرتکب این عمل شد، نبی نبود؛ 4. آدم را شیطان فریب داد؛ 5. گناه او از روی فراموشی و خطا بود؛ 6. گناه او در بهشت بود؛ 7. گناه او گناه صغیره بود. به اعتقاد نگارنده این توجیهات موفق نیستند. در این مقاله اشکالات آن­ها بیان شده است. به نظر می‌رسد دستور خدا به آدم یک دستور مولوی بود نه ارشادی، و عمل او از روی سهو و نسیان نبود. مهم این است که او دستور خدا را چه ارشادی بوده باشد و چه مولوی، زیرپا گذاشت و بهتر بود که چنین نمی‌کرد.

این مقاله در زمینة کلام اسلامی به بررسی دلالت یک آیة مهم قرآنی بر عصمت انبیاء می‌پردازد. دلایل عقلی و نقلی متعددی بر اعتقاد عصمت مطلق انبیاء از سوی متکلمان شیعی اقامه شده است. موضوع این مقاله بررسی دلالت آیة «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» است. بر اساس این آیه، عهد خداوند، نبوت یا امامت، به ظالمان نمی‌رسد. هر گناهی، صغیره یا کبیره، مصداق ظلم است؛ بنابراین عهد نبوت خداوند به شخص گناهکار نمی‌رسد؛ بلکه تنها به شخص معصوم می‌رسد. اختلاف بر سر شمول معنای ظالم بر کسی است که مرتکب گناهی در گذشته شده و سپس توبه نموده و پرهیزکار شده است. متکلمان شیعی معتقدند چون کلمة «الظالمین» در آیه عام است، شامل چنین شخصی نیز می‌شود. بنابراین، نبی و امام باید معصوم مطلق باشد. نگارنده همانند برخی از متکلمان اسلامی معتقد است چون «ظالم» اسم مشتق است و بر اساس مباحث الفاظ در علم اصول، اسم مشتق، حقیقت در متلبس به مبدأ است، بنابراین ظالم به کسی گفته می‌شود که متلبس به صفت ظلم است نه آنکس که از ظلم توبه نموده و در حال حاضر، لباس تقوا و پرهیزکاری به تن کرده است. بنابراین، آیه دلالت بر عدم شمول عهد نبوت به ظالمان بالفعل دارد نه کسی که قبلا مرتکب ظلمی شده باشد و سپس توبه نموده باشد.

برخی از حکمای اسلامی، گرچه در نظام اخلاقی خویش متأثر از فیلسوفان یونان باستان بوده‌اند، ولی اغلب تلاش داشته‌اند اخلاق فلسفی آنها را با آموزه‌های ناب دینی مخلوط کنند و یک نظام اخلاقی تلفیقی (فلسفی-دینی) ارائه نمایند. راغب اصفهانی، صاحب کتاب شریف الذریعة الی مکارم الشریعة، یکی از این حکمای مسلمان است. نظریه اخلاقی راغب در این کتاب را می‌توان در زمره نظریه‌های اخلاق فضیلت قرار داد. راغب گرچه در ساختار کلی نظریه اخلاقی‌اش، متأثر از اخلاق فضیلت افلاطون و ارسطو است، اما در محتوای علمی آن کتابی نظریه‌ای کاملاً دینی و قرآنی است و چندان رنگ و بوی فلسفی ندارد. وی به خوبی، اخلاق فلسفی و قرآنی را به هم آمیخته است. یکی از ابتکارات مهم راغب در این کتاب که ناشی از بهره‌گیری وی از قرآن کریم است، افزوردن فضایل دینی به فضایل چهارگانه اصلی فلسفی یعنی حکمت، عفت، شجاعت و عدالت است. وی چهار فضیلت هدایت، رشد، تسدید و تأیید را به عنوان فضایل توفیقی بر آنها می‌افزاید. به عقیده راغب، هیچ کس، راهی به هیچ یک از فضایل ندارد مگر به هدایت الهی و رحمت او. تقسیم عدالت به مطلق و مقید که بر گرفته از آیات قرآن و به نوعی راه‌گشای حل اختلاف حسن و قبح عقلی و شرعی معتزله و اشاعره است، نیز از ابتکارات راغب است که در کلام دیگر حکمای اسلامی دیده نمی‌شود.

نظریه اعتدال در اخلاق که در اصل توسط افلاطون و ارسطو در یونان باستان طرح شده است، بیشترین رواج را در میان حکمای اسلامی داشته است. طبق نظریه اعتدال، هر فضیلت در حد وسط میان دو رذیلت افراط و تفریط قرار دارد. هر فضیلت اخلاقی ناشی از اعتدال و میانه‌روی در اعمال و عواطف و هر رذیلت اخلاقی ناشی از افراط یا تفریط در آنهاست. ایدة اصلی این مقاله آن است که گرچه حکمای اسلامی در اخلاق تحت تأثیر این نظریه یونانی بوده‌اند، ولی نوآوری‌های زیادی نیز در آن ایجاد کرده‌اند. کندی، مسکویه، ابن سینا، راغب اصفهانی، خواجه نصیرالدین طوسی بیشترین نوآوری‌ها را در این نظریه داشته‌اند. برخی از این ابتکارات عبارتند از: ادغام نظریه حدوسط ارسطو و نفس شناسی افلاطون توسط کندی، تقسیم فضایل و رذایل اخلاقی به اجناس عالی و انواع مندرج تحت آنها توسط مسکویه، افزودن معیار کیفی انحراف از حد وسط به معیارهای کیفی ارسطو (افراط و تفریط) توسط خواجه نصیر طوسی، تبیین معنای مختلف برای فضیلت عدالت توسط ابن سینا، افزودن فضایل دینی و عرفانی به فضایل اخلاقی توسط راغب اصفهانی و ارائة روش جامعی برای درمان رذایل اخلاقی. این مقاله تلاش دارد تا ضمن بیان نوآوری‌های حکیمان مسلمان در نظریه اعتدال، سیر تطور این نظریه در جهان اسلام را نشان دهد.

این مقاله در زمینۀ کلام شیعی به بررسی دو برهان عقلی در اثبات عصمت انبیاء می‌پردازد. برهان نقض غرض و برهان اعتماد مهم‌ترین براهین عقلی هستند که متکلمان اسلامی، به ویژه شیعی، برای اثبات عصمت مطلق انبیاء اقامه کرده‌اند. بر اساس برهان نقض غرض، اگر انبیاء معصوم نباشند، غرض خداوند از ارسال رسل برای هدایت مردم میسر نخواهد شد؛ چراکه با ارتکاب معاصی توسط انبیاء و تبعیت مردم از آنها، مردم نیز دچار گمراهی خواهند شد. بر اساس برهان اعتماد، از آنجا که هدایت مردم منوط به اعتماد و وثوق آنها به انبیاء است و ارتکاب معاصی، خطا و نسیان موجب سلب اعتماد کامل مردم به انبیاء می‌شود، بنابراین ضروری است انبیاء به طور مطلق از هر گونه سهو، نسیان و عصیان، کوچک و بزرگ، معصوم باشند. سؤال اصلی این تحقیق این است که آیا برای تحقق غرض الهی و اعتماد مردم به انبیاء نیازی به فرض عصمت مطلق است؟ با بررسی این براهین به این نتیجه رسیدیم که اشکالات متعددی بر آنها وارد است: جواز اعتماد به انبیاء بدون فرض عصمت مطلق آنها، تحقق غرض الهی با ارسال رسولان غیرمعصوم، مغالطۀ استنتاج هست از باید، اخص بودن این براهین از مدعا، همگی از جمله نقدهای وارد بر آنهاست.

این مقاله در زمینة کلام اسلامی به بررسی دلالت آیة «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» (نساء /59) بر عصمت انبیاء می‌پردازد. این آیه یکی از مهم‌ترین آیات قرآنی است که از آن برای اثبات عصمت انبیاء، به ویژه نبی مکرم اسلام، و صاحبان امر استفاده شده است. استدلال به این صورت است که چون خداوند به‌طور مطلق دستور به اطاعت از رسول خود داده است، این دلالت بر عصمت او از خطا و گناه می‌کند؛ چرا که اگر رسول معصوم نباشد، ممکن است در دستورات خود به مردم دچار عصیان یا خطا شود؛ در نتیجه، دستور مطلق خدا به اطاعت از او، منجر به تبعیت مردم از رسول در عصیان و خطایش خواهد شد و این خلاف غرض خداوند از ارسال رسول است. به نظر نویسنده، این استدلال مخدوش است و استفاده از اطلاق آیه برای اثبات عصمت بر اساس مباحث علم اصول و شرایط اخذ به اطلاق یک کلام درست نیست. آیه در مقام بیان عصمت یا عدم عصمت انبیاء نیست؛ بلکه صرفاً در مقام بیان اصل حکم ضرورت اطاعت از رسول و صاحبان امر توسط مردم است. علاوه بر اینکه قرائن عقلی و نقلی متعددی وجود دارند که آیه را از ظاهر مطلق آن منصرف و ضرورت اطاعت را مقید به عدم مخالفت دستورات رسول و صاحبان امر با کتاب و حکم خدا می‌سازند.

مقاله حاضر در مورد مباحث مهم معرفت شناسی، یعنی بحث استقراء، انشاء حکم کلی از مشاهده برخی مصادیق جزئی و تهیه شواهد و قرائن خوب برای تأیید آن است. مسأله این است که ما برای تأیید یک حکم کلی به چه تعداد و با چه کیفیتی از شواهد و قرائن نیازمندیم. همه ما قضیهG1 «هر حکم کلی، بوسیله مصداقیش تأیید می شود» را قبول داریم. ولی دو پارادوکس تأیید، با عنوان پارادوکس کلاغ ها و سآبی می خواهند نشان دهند که قبول این قضیه در برخی موارد دچار پارادوکس می شود. پارادوکس کلاغ ها که توسط کارل همپل کشف شد نشان می دهد یک کفش سفید، باید مؤید قضیه «همه کلاغ ها سیاه هستند» باشد در حالیکه ما به روشنی می دانیم چنین نیست. سآبی(سبز+آبی)، واژه اختراعی نلسون گودمن برای نشان دادن نارسایی G1 است. شی ء x ، سآبی به شمار می آید اگر و تنها اگر یکی از دو شرط ذیل را داشته باشد: X سبز است و ملاحظه شده است.X آبی است و ملاحظه نشده است. بنابراین طبق تعریف، مجموعه اشیاء سآبی تنها از اشیاء سبز ملاحظه شده، به همراه اشیاء آبی ملاحظه نشده ساخته می شود. مطابق قضیه اول همه زمردهای ملاحظه شده از آنجا که همه آنها سبز هستند، سآبی محسوب می شوند. بنابراین طبقG1 آنها مؤید این فرضیه که همه زمردها سآبی هستند می باشند. ولی این نامعقول است زیرا اگر این فرضیه که همه زمردها سآبی هستند درست باشد پس زمردهای ملاحظه نشده آبی خواهند بود. ولی همه می دانیم که این نادرست است.

یکی از نظریات ارائه‌شده در پدیدارشناسی وحی، نظریه «رؤیاهای رسولانه» سروش است. این نظریه، وحی را گزارشات پیامبر از رؤیاهای وی می‌داند. پژوهش حاضر، این نظریه را از جهت توجیه و لوازم خودگفته نظریه‌پرداز، بدون پرداختن به دیگر لوازم و نتائج منفی آن، نقد و بررسی کرده است. به نظر می‌رسد مهم‌ترین اشکال نظریه، مربوط به مقام توجیه و ذکر دلایل ناکافی در اثبات مدعای اصلی آن یعنی رؤیاانگاری وحی است. این نظریه در مقام توجیه مرتکب مغالطات متعددی چون «خلط نسبت»، «دلیل نامربوط» و «تعمیم شتاب‌زده» شده است و جامعیت لازم را در رجوع به منابع و تحلیل ساختاری قرآن ندارد. علاوه بر اینکه با نظرات دیگر سروش، چون نظریه بسط تجربه نبوی در تعارض است. این نظریه نه‌تنها فواید برشمرده نظریه‌پرداز را ندارد؛ بلکه در عینِ نگشودنِ پیچیدگی‌های موجود در تفسیر قرآن، خود در غموضِ «تعبیر» افتاده است و نه‌تنها معضلات کلامی را حل نکرده است، بلکه معضلات جدیدتری چون چگونگی حجیت رؤیاهالای رسولانه ایجاد کرده است.