آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

شناسایی زنجیره های اصلی مؤثر در تاریخ نگاری اسلامی قبل از ابن اسحاق در فهم دقیق تر تاریخ اسلام و اعتبار اقوال و اخبار منعکس در منابع قرون اوّلیه اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. معمولاً برای توضیح تحولات تاریخ نگاری اسلامی در این دوره از مکتب های تاریخ نگاری در جهان اسلام می گویند و آن را به مکتب عراق، حجاز، شام و یمن تقسیم می کنند. در این مقاله، اصل این رویکرد به چالش گرفته شده است. نگارنده بر آن است که جهت فهم دقیق تر تحولات تاریخ اسلام در دوره مورد بحث و تا دو قرن پس از آن، باید منظری دیگر را مبنای بررسی و تحقیق قرار داد. تداخل مختصات مکاتب تاریخ نگاری به حدی است که عملا انطباق مصداق بر مکتب را غیر ممکن می کند؛ در عین حال تصویر روشنی از تحولات تاریخ نگاری اسلامی نمی‌تواند ارائه کند. نظریه مطرح شده در این مقاله این است که مناسب ترین دسته بندی رویکردهای تاریخ نگاری اسلامی در قرون نخستین توجّه به علایق خاندانی و رسوبات اندیشه دینی نومسلمان است.

آن چه در ذیل مىآید متن سخنرانى دکتر على محمد ولوى است که در جمع دانشجویان موسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع) ایراد فرموده اند. گفتنى است جلسه یاد شده, به دعوت انجمن علمى تاریخ (گروه خواهران), تشکیل شده است.

مسلمانان شیعه اسماعیلی، بخشی از امت مسلمانان جهان می‌باشند که در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود تاثیر عمده‌ای در تاریخ و تمدن اسلامی برجای گذاشته‌اند. اسماعیلیان جنوب خراسان مانند سایر هم‌کیشان خود در ایران، در طول تاریخ، اغلب مورد آزار دیگر گروههای مسلمان بوده‌اند. آنها در چنین شرایطی از ابتدا درباره عقاید و تعالیم خود تقیه می‌کردند. پس از سقوط الموت مرحله جدیدی در تاریخ اسماعیلیان آغاز شد. بسیاری از نزاریان جنوب خراسان که از قتل عام مقولان جان سالم به در برده بودند، به مناطقی در خارج از ایران مهاجرت کردند، آنهایی که در خراسان باقی ماندند، عمدتا به روستاهای دور افتاده پناه برده، در گروههای کوچک و پراکنده، به نوعی زندگی مخفیانه در پوشش تصوف روی آوردند. اسماعیلیان جنوب خراسان در عصر حاضر، در بیرجند و روستاهای پیرامون آنها پراکنده‌اند. در این رساله، علاوه بر بهره‌گیری از تحقیقات جدید سعی شده که تاریخ نزاریان جنوب خراسان بر اساس منابع داخلی و روایات خود آنها بررسی شود تا گامی هرچند کوچک در اره شناخت بهتر و صحیح‌تر تاریخ این فرقه در جنوب خراسان برداشته شود.

بسیاری از جوامع دینی در سیر تکوین خود، به مکاتب گوناگون تقیسم می‌شوند. دین اسلام نیز از این قاعده مستثنی نیست . پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) اختلافاتی میان مسلمین روی داد که در آینده‌ای نزدیک جامعه اسلامی را به دو گروه شیعه و سنی تقسیم کرد. از همان آغاز این دو گروه در مقابل یکدیگر قرار گرفته و سیاستهای خلفای اموی، عباسی نسبت به جبهه مخالف خود یعنی شیعه آغاز گردید. ائمه شیعه در شرایط مختلف سیاسی و اجتماعی به گونه‌های متفاوت انجام وظیفه می‌کردند. در مجموع زندگی امامان شیعه(ع) یک حرکت مستمر طولانی است که از سال یازده هجری شروع شده و به سال دویست و شصت هجری که آغاز غیبت صغری امام دوازدهم است خاتمه می‌یابد. در طول این مدت تلاش ائمه شیعه حفظ فرهنگ تشیع بود. در واقع ائمه شیعه پس از امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در پرده تقیه به حفظ موجودیت خود ادامه داده و هویت شیعه را از لحاظ کیفی پرورش دادند. به دنبال آن شیعه از نظر کمی نیز گسترش یافت ، چنانکه در مناطق مختلفی از ایران در آن دوره، شیعه‌نشین بودند. گسترش نهاد وکالت و ورود شیعیان در دستگاه خلافت عباسی همه در پرده تقیه صورت می‌گرفت . وکلای ائمه نیز هویت اصلی خود را مخفی نگاه داشته و فعالیتهای فرهنگی، اجتماعی را در سایه حفظ تقیه انجام می‌داند. روشن است که از این طریق آنها بهتر می‌توانستند فشارهای عمال حکومتی را نسبت به شیعیان کاهش دهند.

از نیمه دوم قرن اول هجری به بعد فرق و مذاهب مختلف کلامی شروع به نشو و نما کردند. فرقه معتزله نیز توسط و اصل بن عطاء‌ پایه گذاری شد و برخی موسس اصلی معتزله را عمر و بن عبید می دانند. این فرقه در عهد عباسی و به خصوص در ایام خلافت سه تن از خلفای عباسی به صورت جدی مورد حمایت قرار گرفت. و دوره محنت را برای اصحاب حدیث و حنابله فراهم آورد. زمانی که متوکل به خلافت رسید به مخالفت با سیره خلفای قبل از خود پرداخت و دستور داد که قائلین به خلق قرآن را مورد تعقیب و آزار و اذیت قرار دهند و از اینرو معتزله مورد آزار و اذیت قرار گرفتند. از زمان متوکل تا زمان خلافت القادر بالله که در این رساله بدان پرداخته شده است معتزله دیگر در دستگاه خلافت عباسی جایگاهی نداشتند و حنابله و نیروی ترکان صاحب اختیار بودند و خلفای عباسی تابع و تحت اختیار آنها بودند. در این زمن هر چند معتزله نفوذ خود را در دستگاه خلافت عباسی از دست دادند ولی در ایران با حمایت امرای آل بویه دوباره احیاء شدند و اندیشمندان رهبران بزرگی چون قاضی عبدالجبار ابوالحسین بصری صاحب بن عباد و ... نقش مهمی در گسترش این آئین فکری ایفا کردند و بعضی از آنها نیز به مناصب بالای حکومتی رسیدند. مناسبات فکری و اجتماعی معتزله و شیعه امامیه تا قبل از قرن چهارم بیشتر بر مبنای ردیه نویسی متقابل از طرف هر دو گروه بود. اما در قرن چهارم هر دو گروه به یکدیگر نزدیکتر شدند و تأثیر و تأثیرات متقابلی از یکدیگر پذیرفتند چرا که بسیاری از افراد معتزلی شیعی شدند و یا بسیاری از افراد شیعی از شاگردان رهبران معتزلی بودند. شیعیان زیدی نیز نقش بسیار موثری در پیشرفت و تسریع بخشیدن در جهت تبلیغ این مکتب در ولایات دریای خزر و مناطق دیگر نمودند. برخورد معتزله با سایر فرق اسلامی مثل ماتریدیه کرامیه و اشاعره بر پایه منازعات فرقه ای استوار بود زیرا این جریانهای فکری پاره ای از عقاید خود را از مرجئه گرفته بودند و با استدلال عقلانی سازگاری نداشتند و از اینرو به مخالفت با معتزله برخاستند.

نخبگان شیعه اثنی عشری، پس از غیبت کبری، بنابر روایات منقول از ائمه(ع)، حاکمان وقت را غاصب و جائر قلمداد کرده‌اند و همکاری با آنان را تنها در صورت ضرورت، و یا عادل بودن حاکمان، جایز دانسته‌اند. با این حال در نگاه اول، در رفتار سیاسی شان، یکدستی و انسجام رویّه دیده نشده است. بنظر می‌رسد بعضی از آنان در مناصبی چون وزارت، نیابت، قضاوت و... به اجرای فرامین و هنجارهای مورد قبول و انتظار حاکمان پرداخته‌اند و بعضی، از هر گونه همراهی خودداری ورزیده‌اند و یا با رعایت مصلحت، همکاری کرده‌اند که نشان از جهت‌گیری‌ سیاسی متفاوتنخبگان شیعی دارد.پژوهش حاضر، با طراحی جدولی اختصاصی ( الهام‌گرفته از الگوی گرث و میلز)، در صدد است تا در میان 243 نفر نخبه شیعه در 7 گروه، با استفاده از داده های تاریخی و تکنیک های آماری، مسئله مطروحه را مورد تحلیل و تبیین قرار دهد. به منظور رسیدن به پاسخ، روش ‌های مورد استفاده عبارتند از: فراوانی سنجی، سنخ شناسی انواع جهت گیری سیاسی نخبگان، ارزیابی عوامل مرتبط با جهت‌گیری‌ها و همبستگی سنجی بین یافته‌ها. بر این مبنا، سه متغیر مستقل نگرش علمی، وضعیت اقتصادی و حیثیت اجتماعی با توجه به مطالعات تاریخی و نظری انتخاب شد و سه فرضیه؛ مبنی بر وجود ارتباط بین سه متغیر مستقل و جهت گیری سیاسی نخبگان ارائه گردید.نتایج حاصل از پژوهش، نشان از آن دارد که عقل گرایان معطوف به ارزش و سنّت، یا عالمان دینی، بیشترین تقیّد را به مبانی نظری اندیشه سیاسی شیعه (مبنی بر عدم همکاری با حاکمان جائر) داشته اند و کمتر از سایر گروه ها، به همکاری با حاکمان پرداخته اند و صاحب منصبان عقل گرا، (عقل گرایان معطوف به هدف به تعریف وبر) بیشترین همکاری را با حاکمان نموده اند. از جهت دیگر هر چه منزلت اجتماعی فقهای شیعهبالاتر بوده، همکاری مصلحتی بیشتری با سلاطین و یا حاکمان محلی داشته اند. به بیان بهتر، حاکمان به بهره‌گیری از نفوذ اجتماعی و کمک آنان نیازمند بوده‌اند.

سنجش فراوانی گزاره های غالیانه در منابع شیعه که به تدریج گفتمان ویژه ای به نام گفتمان غلو در امامت را در منابع شیعه اثنی عشری رقم زده اند، یافتن سنخ های مختلف این گفتمان و تحلیل تطور آن در فاصله قرون دوم تا پنجم هجری دغدغه اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد. با توجه به اهمیت نقش عمده ترین کانون های استقرار شیعیان - قم و بغداد - سهم این کانون ها در نفوذ اندیشه های غالیانه سنجیده شده است. در این تحقیق از تلفیقی از روش های کمی و کیفی استفاده شده و در تحلیل از نظریه تحلیل گفتمان بهره گرفته شده است.