آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

اختلاف مفسران قرآن کریم در برخی مبانی تفسیری سبب پدیدارشدن مکاتب مختلف تفسیری شده است. در این میان، شیعه و سنّی، به عنوان دو گروه اصلی مسلمانان، ضمن اشتراک در بسیاری از مبانی و روش‌های تفسیری، با توجه به برخی مبانی مخصوص مذهب خود، در تفسیر برخی از آیات، اختلاف نظر اساسی دارند. این اختلافات بیش از آنکه به روش تفسیر مرتبط باشد، عمدتاً به مبانی و پیش‌فرض‌هایشان در تفسیر برمی‌گردد که در نهایت دو مکتب تفسیری شیعه و سنی را رقم زده است. با این حال، به نظر می‌رسد این اختلاف در مبانی و پیش‌فرض‌ها در مقایسه با مشترکات فریقین، آن اندازه نیست که نتوان با نقد هر یک از آنها، به مشترکات بیشتری دست یافت. «تفسیر تطبیقی»، به معنای مقایسه روشمند آرای تفسیری فریقین، می‌تواند به شناسایی آسیب‌هایی بپردازد که با رفع آنها، فریقین به وفاق تفسیری بیشتری دست خواهند یافت. در این تحقیق،‌ مهم‌ترین آسیب‌های موجود در شماری از تفاسیر در بخش مبانی و پیش‌فرض‌ها، شناسایی شده است که عبارت‌اند از: تعصب بر پیش‌فرض‌های مذهبی، جعلی‌خواندن روایات تفسیری طرف مقابل، اطلاق «تفسیر به رأی» به تفاسیر مذاهب دیگر و خارج‌دانستن مذهب مقابل از دین.

در چند سوره از قرآن، مخالفان الهی بودن قرآن، به آوردن کلامی مانند قرآن دعوت شده‌اند. مطابق ترتیب نزول، تحدی در سوره­های إسراء، یونس، هود، طور و بقره صورت گرفته است. چهار سوره‌ی نخست در مکه، و سوره‌ی بقره در مدینه نازل شده است. بازه زمانی نزول این سور، برابر با یک سومِ میانی از طول 23 سال رسالت پیامبراکرم(ص) بوده است. بررسی تاریخی این آیات، به همراه آیات هم­خانواده - که قبل و بعد از این آیات نازل شده- الهی بودن متن قرآن را به صورت بسیار واضح به اثبات می­رساند. مهم­تر آن که، این بررسی نشان می­دهد حتی چنانچه تحدی قرآن به عصر پیامبر(ص) و به قوم او نیز منحصر باشد، عدم پاسخ‌گویی مخالفان پیامبر(ص) به این هماوردطلبی، خود بهترین شاهد بر اثبات الهی بودن قرآن است؛ حتی مخاطب امروزی قرآن نیز با نگاهی تاریخی به آنچه در موضوع تحدی اتفاق افتاده، می‌تواند به الهی بودن قرآن پی ببرد.

گسترش مطالعات تطبیقی و کارآمدی آن در حوزه علوم انسانی و مطالعات ادیان، سبب شده تا این روش مطالعاتی به ساحت دانش تفسیر نیز راه یابد. راه‌یابی این روش به حوزه تفسیر قرآن تنها به نظریه‌پردازی در ‌باره تفسیر تطبیقی و بیان ضرورت انجام آن محدود نشده است، بلکه تا مرز تأسیس رشته‌ای آموزشی و دانشگاهی با همین عنوان پیش رفته است. اما این که چه قرائت‌هایی از تفسیر تطبیقی وجود دارد و این شاخه نوپا از دانش تفسیر چه مسیری را می‌پیماید، امری است که بایسته پژوهش و کاوش با رویکرد انتقادی است، تا با پیرایش آنچه رهزن است، بتوان تفسیر تطبیقی را در مسیری هدایت کرد که به ضابطه‌مندی و کارآمدی هر چه بیشتر آن بینجامد. این پژوهش به دو مسأله بنیادی در حوزه تفسیر تطبیقی پرداخته است؛ یکی معنایابی و دیگری گونه‌شناسی. این مقاله، در مورد نخست، با تحلیل و نقد تلقی‌های موجود از تفسیر تطبیقی در صدد شفاف‌سازی ماهیت تفسیر تطبیقی است و در مورد دوم، در پی تعیین جایگاه این گونه تفسیری در نظام طبقه‌بندی تفاسیر قرآن است.

قرائت نبوی از جهان عنوان رشته‌نوشتارهایی است از استاد دکتر محمّد مجتهدشبستری، که دربردارنده‌ی نگرشی متفاوت با باور رایج مسلمانان درباره‌ی وحی قرآنی و فرآیند فهم و تفسیر آن است. برابر باور رایج درمیان مسلمانان؛ قرآن‌کریم، سخن خداوند(= کلام الله)، و بازگوکننده‌ی حقایقی است، که او آن‌ها را در چهارچوب واژگانی که متن قرآن را پدید می‌آورند، بر پیامبر اسلام(ص) فرو فرستاده‌است. امّا انگاره‌ی یادشده، به این دو پرسش اصلی که گوینده‌ی قرآن کیست؟ و آن گوینده، چه گفته‌است؟ - پرسش-هایی که ازجمله مبانی تفسیر قرآن به‌شمار می‌آیند - به‌شیوه‌ای متمایز از باورهای رایج، پاسخ می‌دهد. ازنگاه این انگاره؛ گوینده-ی قرآن پیامبر(ص) است، و درونمایه‌ی سخنان او هم شناختاری نیست. پژوهش حاضر، در گام نخست به صورت‌بندی دو مدّعای بنیادین قرائت نبوی از جهان و استدلال‌ها و پیامدهای هر یک می‌پردازد، و سپس نگاهی گذرا به زمینه‌های نظری و اجتماعی پدیدآمدن آن می‌افکنَد. همچنین؛ این پژوهش، برای رسیدن به چشم‌انداز بهتری از اندیشه‌های استاد مجتهدشبستری، نیم‌نگاهی به دیگرنوشته‌های ایشان را بایسته می‌داند، و به‌منظور دست‌یابی به مهمّ‌ترین مؤلّفه‌های قرائت نبوی از جهان در منظومه‌ی فکری او، بدان‌ها نیز می‌پردازد. سرانجام؛ این پژوهش، استدلال‌های فراهم‌آمده ازسوی انگاره‌ی یادشده را صورت‌بندی می‌کند، و سپس به بوته‌ی بررسی و ارزیابی می‌سپارد. برپایه‌ی صورت‌بندی انجام‌شده؛ برای مدّعای یکم، سه استدلال هستی‌شناختی، زبان‌شناختی، و فهم‌شناختی، و نیز برای مدّعای دوّم، دو استدلال روایت‌شناختی و تفسیرشناختی را می‌توان از یک‌دیگر تفکیک نمود. برپایه‌ی ارزیابی‌های انجام‌شده؛ استدلال‌های زبان‌شناختی، روایت‌شناختی، و تفسیرشناختی این انگاره، با نارسایی‌های منطقی مانند مصادره‌به‌مطلوب، بی‌ربطی، تکرارنشدن حدّوسط، تعمیم شتاب‌زده، و رهانکردن پیش‌فرض دست‌به‌گریبان‌اند. استدلال‌های زبان-شناختی و روایت‌شناختی آن نیز، از برخی‌نارسایی‌ها در استناد به مفهوم‌های به‌کارگرفته‌شده(مانند گونه‌های‌زندگی و بازنمود سه-گانه) روبه‌رو هستند. همچنین؛ تجربی‌گرایی مدّعای یکم قرائت نبوی از جهان و استدلال تفسیرشناختی مدّعای دوّم و نیز برخی-پیامدهای آن، از برآوردن شرط صحّت/درستی ناتوان‌اند. استدلال فهم‌شناختی انگاره‌ی یادشده، و نیز استعاری‌بودن زبان قرآن و شناختاری‌نبودن درونمایه‌ی آن نزد این انگاره، بر شالوده‌هایی استوارند که بهره‌گیری از آن‌ها با نارسایی‌های فراوانی همراه است. افزون‌براین‌ها؛ بررسی و ارزیابی مفهوم بین‌الاذهانی‌بودن در استدلال فهم‌شناختی این انگاره، ایضاح مفهومی دراین‌باره را بایسته می‌سازد. وانگهی؛ چالش‌های بی‌شمار فرا روی شواهد قرآنی یادشده در دو استدلال روایت‌شناختی و تفسیرشناختی قرائت نبوی از جهان و نیز برشماری نمونه‌هایی از ناسازگاری درونی در سطح زیرساخت میان دو مدّعای انگاره‌ی یادشده، بخش‌های دیگری از ارزیابی‌های پژوهش حاضر را پدید می‌آورند. به‌هرروی؛ تأمّل‌های این پژوهش نشان می‌دهند که استدلال‌های قرائت نبوی از جهان با سه دسته نارسایی کلّی - که می‌توان آن‌ها را نارسایی‌های منطقی، استنادی، و ساختاری خواند - روبه‌رو هستند؛ نارسایی‌هایی که پذیرش انگاره‌ی یادشده را دشوار می‌سازند.

الهي يا بشري بودن متن قرآن کريم، توجه دين‌پژوهان را به خود جلب کرده است. هر يک از آنان ديدگاه خود را دراين‌باره به بخشي از آيات قرآن کريم مستند مي‌کند. پژوهش حاضر به دنبال کشف ديدگاه خود قرآن کريم است و در اين مسير، با استفاده از تحليل «فرايند ساخت معنا» در يک ارتباط موفق، براساس دانش زبان‌شناسي و با توجه به تدريجي بودن نزول آيات قرآن کريم و همزماني آن با دريافت واکنش‌هاي مخاطبان از سوي پديدآورندة متن، چنين به دست آمد که متن قرآن کريم الهي است. ضرورت استفاده از روش مذکور بدين‌سبب است که طرف‌داران هر يک از اين دو ديدگاه، يعني الهي يا بشري بودن متن قرآن کريم، آياتي از قرآن کريم را، که گروه مقابل آنها را به عنوان شاهدي بر ديدگاه خود ذکر کرده است، به تأويل برده و به‌نوعي رد مي‌کنند، اما به نظر مي‌رسد با توجه به تعامل قرآن کريم با مخاطبان و روش «تحليل فرايند انتقال معنا» در زبان‌شناسي در اين پژوهش، بتوان نتيجة مذکور را به خود قرآن کريم و نه ديدگاه صاحب‌نظران نسبت داد.

قرآن کریم در مورد هیچ قومی به اندازه یهود و پیامبران آنها سخن نگفته است. در قرآن، هم شاهد نقد این قوم و اعتقادات و اعمال گذشته شان و هم گواه برخورد پیامبر (ص) و مسلمانان با یهود جزیره العرب هستیم. برخی خاورشناسان، اولا، قرآن را دارای بینش ناکافی از آیین یهود و تاریخ آن دانسته اند، و ثانیا، از برخوردهای قرآن با یهودیان اشکال گرفته و آن را به دور از عدل و انصاف قلمداد کرده اند. این مقاله در صدد است تا با ارائه تصویری روشن از تاریخ یهود از آغاز تا زمان اسلام و نیز سیر تاریخی عملکرد یهودیان در عصر نزول، خواننده را در مورد دیدگاه های قرآن و عملکرد پیامبر (ص) و مسلمانان به داوری فراخواند. در بخش نخست، دیدگاه های قرآن در مورد تاریخچه و ویژگی های یهود آمده که با شواهدی از کتاب مقدس مورد تایید قرار می گیرد و نقد قرآن را نقدی منصفانه نشان می دهد. در بخش دوم، پا به پای وحی، مواجهه یهود و مسلمین را دنبال کرده و نشان داده ایم که برخوردهای پیامبر (ص) و مسلمانان با یهود نه از سر کینه توزی، بلکه کاملا متناسب با نوع عملکرد یهودیان بوده است.

شاید هیچ کتابی به اندازه قرآن کریم مورد شرح و تفسیر قرار نگرفته باشد. بر اساس آمارهایی که از تفاسیر موجود و نیز اطلاعات کتاب شناسی به دست آمده، تاکنون بیش از سه هزار تفسیر بر قرآن کریم به سبک ها و روش های مختلف نوشته شده است. با این حال، هنوز عناصر اصلی دخیل در تفسیر نظیر مبانی، اصول، قواعد، روش ها و گرایش های تفسیری در یک نظام منسجم تعریف نشده است و نوعا مفسران بدون شفاف سازی این گونه مباحث، به طور مستقیم به تفسیر آیات قرآن پرداخته اند. در سال های اخیر کتاب های چندی درباره اصول و مبانی و نیز روش ها و گرایش های تفسیری نوشته شده است، ولی هنوز تعاریف موجود در این زمینه به هماهنگی و وضوح نرسیده است. این مقاله درصدد است عناصر موجود در تفسیر قرآن را در یک نظام دقیق اصطلاحی تعریف کند.

ماهیت وحی و آنچه در جریان وحی بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم نازل می‌شد، توجه متفکران مسلمان را به خود جلب کرده است. بشری بودن الفاظ قرآن کریم، انگاره‌ای است که از سده چهارم هجری مطرح شده و برخی برای اثبات آن به آیات 196-192 سورۀ شعراء تمسک کرده‌اند. آنان برآنند که در جریان وحی، تنها معانی بدون شکل و صورت بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم نازل ‌شده و ایشان خود به شکل‌دهی و عربی کردن آن معانی مبادرت ورزیده‌اند. ازاین‌رو، پس از تبیین نحوۀ استناد به آیات این سوره از سوی باورمندان به انگارۀ بشری بودن الفاظ قرآن کریم، برداشت آنان مورد تحلیل و نقد قرار گرفته است. توجه به برخی نکات نظیر بررسی روابط جانشینی و هم‌نشینی در آیات قرآن کریم که در آنها به فرایند نزول قرآن اشاره ‌شده و نحوه کاربرد ضمایر در زبان عربی و نیز سیاق آیات سورۀ شعراء، همگی نشان از ناصحیح بودن انگارۀ بشری بودن الفاظ قرآن کریم و نادرست بودن تمسک به آیات سورۀ شعراء برای اثبات آن دارد.

عنوان پایان نامه ی پیش رو «تحلیل و بررسی گفتمان های (دیالوگ) قرآنی» است که در سه فصل کلیات، بررسی شکلی و بررسی محتوایی دیالوگ های قرآن تنظیم شده است.دیالوگ از ارکان اصلی هر داستان و به معنای گفت و گو و مبادلهاحساسات و اندیشه ها میان دو یا چند نفر می باشد.اما این که دیالوگ و گفت و گو در قرآن کریم چه نقشی دارد و در چه موضوعاتی به کار رفته است،مسأله ایست که در این تحقیق با دقت در آیات مشتمل بر گفت و گو و بهره گیری از تفاسیر و کتب تخصصی قصد بررسی آن را داریم.دیالوگ ها حدود یک پنجم حجم آیات قرآن کریم را تشکیل می دهند و در موضوعاتی مانند توحید،معاد،نبوت و آموزه های اخلاقی به کار رفته اند. بیشتر دیالوگ های قرآنی مربوط به داستان های تاریخی است. بخش اندکی نیز مربوط به حوادث بعد از مرگ و قیامت است. تأثیر گذاری اسلوب گفت و گو باعث می شود مفاهیم دینی در اعماق جان مخاطبان قرآن نفود کند.هم چنین در طی گفت و گوها شخصیت ها بهتر نمایانده شوند تا به عنوان الگوهای مثبت و منفی به مخاطب معرفی شوند. بدین ترتیب دیالوگ ها نقش مهمی را در انتقال مفاهیم قرآنی بر عهده گرفته اند.

پایان نامه حاضر در سه فصل تدوین شده است: فصل اول با عنوان کلیات شامل این مباحث است: جَرْی و تطبیق و اهمیت آن در تفسیر قرآن، تفسیر و تأویل در لغت و اصطلاح، تنزیل، جری و تطبیق سیری تفسیری یا تأویلی و یا تنزیلی، جری و تطبیق و باطن قرآن، تطبیق آیات بر پیامبر و اهل بیت و مخالفانشان. در فصل دوم روایات جری و تطبیق به طور خلاصه به ترتیب سوره های قرآن گزارش شده است. فصل سوم در زمینه نقد این روایات و شامل چهار بخش با این عناوین است: بررسی سندی روایات تطبیق، بررسی نقش غلات در این روایات، تحقیق محتوایی این روایات، تطبیق الفاظ قرآن بر اشخاص، تطبیقات باطل و محتمل و صحیح.