آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: یکی از اساسی ترین کارکردهای فلسفه ملاصدرا، تفسیر عقلانی معارف الهی و تبیین فلسفی آموزه های کلامی است که این ساحت از حکمت متعالیه، نسبت به ساحت فلسفی آن، کمتر مورد عنایت پژوهشگران واقع شده است. رساله حاضر با تحلیل اصول و قواعد فلسفی که در خدمت درک مقاصد دینی درآمده، به سبک مسأله محور و با روش ترکیبی اعم از روش تحقیق تاریخی و تحلیل محتوا، نقش و تأثیر مبانی وجودشناختی صدرا بر فهم او از آموزه های کلامی را تبیین نموده است. برای این منظور، ضمن تأکید بر حجیت و کاربرد عقل در فهم دین؛ و بررسی نقش صدرا در جریان فلسفی شدن کلام، مهمترین دستاوردهای کلامی فلسفه او در حوزه های بنیادین اعتقادی (توحید، نبوت، عدل، امامت و معاد) با رویکرد اصالت وجودی و سایر مبانی فلسفی، استخراج و تحلیل شده است. در نهایت، باتوجه به ضرورت و نیاز امروز جوامع دینی به یک الگوی کارآمد برای فهم دین، به بازسازی و ارائه مدل هرمنوتیک-آنتولوژیک صدرایی- درمقابل مدل دگماتیسم تک¬گفتاری و مدل پلورالیسم نسبی¬گرای دینی- با هدف بهره وری در جهت تبیین عقلانی آموزه های دینی پرداخته است. کلیدواژه ها: فلسفه ملاصدرا، دین، عقل، وحی، کلام، مدل هرمنوتیک.

يكي از مهمترين ابتكارات وجود شناختي ملاصدرا كه تأثير شگرفي بر انديشة فلسفي و كلامي او داشته است، نظرية حركت جوهري است. اكتشاف عظيم ملاصدرا در اين زمينه، اثبات ناآرامي و بيقراري در نهاد عالم و آدم و اثبات حركت و تحول دائمي در بنيان همة موجودات مادي است؛ انگاره‌يي كه عموم حكماي پيش‌صدرايي آن را امري نامعقول و امكان‌ناپذير ميدانستند. دامنة تأثيرگذاري اين نظريه بقدري وسيع است كه پس از چند قرن پژوهش، هنوز هم جاي واكاوي و تأمل در زواياي مختلف آن وجود دارد. اما آنچه تاكنون درباب دستاوردهاي حركت جوهري بيان شده، عموماً نتايج وجود شناختي و فلسفي بوده و كمتر به آثار و بركات اين اصل در ساحت كلامي ـ اعتقادي پرداخته شده است. ‌بهمين دليل، نوشتار حاضر با رويكردي مسئله ‌محور و با روش تحليلي و پژوهش كيفي، ضمن طرح دقيق مسئله و تقرير نظريه، با تأكيد بر ابتكاري بودن آن، به تحليل داده‌ها در راستاي بررسي تأثير اين انگاره بر انديشة كلامي ملاصدرا پرداخته است. بنابرين، يافته‌هاي اين پژوهش بر استنباط و تبيين مهمترين لوازم كلامي و اعتقادي حركت جوهري تمركز يافته است كه فهرستوار عبارتند از: خداشناسي و تبيين فقر دائمي مخلوقات به خدا، اثبات حدوث زماني عالم، تبيين عقلاني معاد جسماني، توجيه فلسفي آموزة تجسم اعمال، ابطال عقيدة تناسخ، نوآوري در تبيين ماهيت مرگ و تبيين عموميت حشر.

یکی از جریان‏های مهم عصر رنسانس، شکاکیت معرفتی حاصل از پیشرفت‌های علمی- تجربی و ظهور آرای متعارض در حوزۀ الهیات و به تبع آن، تزلزل خداشناسی بود. دکارت نخستین متفکری است که در پاسخ به این شکاکیت، با امید به کشف حقیقت، حوزۀ فلسفی نوی گشود و اهتمام خود را از میان انبوه مسائل فلسفی، به مسئله خدا و نفس معطوف داشته است. دراین حوزه، مسئله فطرت و خداشناسی فطری، به جهت اشتراک و انطباق با آموزه‏های دینی، از اهمیتی خاص برخوردار و درخور پژوهش است. برهان فطرت در آثار دکارت، با عنوان برهان «علامت تجاری» مطرح شده که بر مبنای وجود مفهوم فطری «کمال مطلق»- خدا- در ذهن انسان استوار است. مقالۀ حاضر سعی دارد ضمن بررسی معنای فطرت و تصورات فطری، به تبیین جایگاه فطرت در خداشناسی دکارت و بررسی نسبت استدلال فطری وی با برهان مشهور فطرت در اندیشه اسلامی بپردازد.

مسئلۀ «جاودانگی» را (به‌عنوان یک امر فطری) می‌توان از ابعاد مختلف وحیانی، عرفانی، عقلی و فلسفی مورد پژوهش قرارداد. در این مقاله، ازمنظر فلسفی به بررسی انتقادی نفس‌شناسی و جاودانگی در اندیشه باروخ اسپینوزا با تکیه ‌بر مبانی حکمت متعالیه پرداخته‌شده است. اسپینوزا همچون صدرالمتألهین معتقد به خلود و بقای نفس است؛ با این تفاوت که از یک‌سو منکر جوهریت نفس است و ازسوی دیگر قائل به شمول-ناپذیری و اکتسابی‌بودن جاودانگی است. بنابراین حصول جاودانگی نزد اسپینوزا، متوقف بر احراز شرایط و رفع موانع است. براین اساس، تنها نفوسی به تجربه ابدیت نائل می‌شوند که شرایط لازم جاودانگی را در خود ایجاد کنند. ملاصدرا اما طبق مبانی خود معتقد است که جاودانگی یک امر تکوینی و ذاتی برای نفس بوده و درنتیجه همه افراد را در برمی‌گیرد. استنباط و تبیین عوامل حصول جاودانگی و نسبت آن باسعادت انسان در اندیشۀ اسپینوزا، در مقایسه با دیدگاه صدرالمتألهین، از مباحث مهم این نوشتار است. روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی با رویکرد انتقادی است.

علم کلام از آغاز پیدایش، به لحاظ روش‌شناختی، مراحل و اطوار مختلفی را پشت سر گذاشته است؛ رویکرد نقلی و اخبارگرایی، روش جدلی، عقلی، تأویل‌گروی و رویکرد کلام فلسفی از مهم‌ترین رویکردها در سیر تطور کلام شیعی به شمار می‌آیند. در این نوشتار با روش توصیفی‌تحلیلی، ضمن معرفی اجمالی جریان کلام فلسفی و مؤلفه‌های آن، روش کلامی ابن‌میثم بحرانی، بیان و با ارائۀ شواهد متعددی از آثار و آرای او ثابت شده روش کلامی او عقلی - فلسفی است. او به سبک و سیاق مرسوم آثار فلسفی به امور عامه و طبیعیات را در اثر کلامی خود قواعدالمرام فی علم الکلام، طرح و همان شیوۀ حکما را در نگارش علم کلام در پیش گرفته است. بازکاوی و بیان شاخصه‌های کلام فلسفی در اندیشۀ ابن‌میثم، از این نظر نیز بااهمیت است که با تأکید بر عقلانیت، استدلال‌گروی، آزاداندیشی و تفکر انتقادی می‌تواند یک الگوی روش‌شناختی در حوزۀ کلام امامیه را پیش‌روی پژوهشگران و دین‌پژوهان قرار دهد.

در مقایسه مبانی و مسائل روشی هر دو اندیشمند، خواجه طوسی با تأثیرپذیری از مسائل فلسفی مشاء و ورود این مطالب در حیطه کلامی صبغه دیگری به مسائل الهیات داده است. وی در اثبات واجب تعالی فقط به امتناع دور و تسلسل اکتفا نکرده است؛ برهانی اقامه نموده که با طرح دو مقدمه تصوری و تصدیقی بدون امتناع دور و تسلسل به اثبات واجب می‎رسد. ملاصدرا نیز در پرتو قواعد و اصول تأسیسی حکمت متعالیه از ابتکارات روشی خاصی بهره برده است. ایشان با مقدمات فلسفی طرحی جدید از برهان امکان و وجوب ارائه کرده و در موضعی دیگر با طرح اصالت وجود به وحدانیت وجوب وجود و از این رهگذر به اثبات واجب پرداخته است؛ ازاین‎رو نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی ضمن اشاره به چگونگی استدلال و روش‎های مختلف خواجه و صدرا درباره اثبات حق تعالی، به تبیین میزان و نحوه تاثیرپذیری فلسفی هر یک از دو حکیم پرداخته است. درنهایت دستاوردها و مواضع وفاق و خلاف این دو اندیشمند در مبانی و روش مورد اشارت قرار گرفته است.

نظریۀ معرفت ابن‌عربی با شریعت پیوند ناگسستنی دارد. وی شریعت را یگانه طریق برای رسیدن به حقیقت می‌داند. شریعت به‌مثابۀ میزان شناخت، منبع معرفت و تأمین‌کنندۀ یقین مضاعف، از دیگر نقش‌های شریعت در نظریۀ معرفت اوست. شریعت در هر دو ساحت نظر و عمل، میزان است؛ در حوزۀ نظر، هم در معارف عقلی و هم در معارف شهودی، میزان محسوب می‌شود که می‌توان آن را به دو صورت باواسطه و بدون واسطه فهم کرد. سالک طریق حقیقت با الگو قرار دادن دین الهی و تقلید از آن، واجد سه‌گانه‌های عدالت، حکمت و ادب خواهد شد. تحقق این صفات در ساحت وجودی او، ضرورت توجه به اسباب و علل ثانوی را به‌همراه دارد. ابن‌عربی چکیدۀ این اسباب و علل ثانوی را با عنوان «هویت» آدمی نام می‌برد و آن را اگرچه حجاب و مانع می‌داند؛ حجابی که گریزی از آن نیست و حکمت، حرمت نهادن این حجاب را اقتضا دارد.

نسبت «خردورزي فلسفي» و «دينداري وحي¬باور» يا بتعبيري، گستره و کارکرد عقل در نسبت با وحي و سهم آن در هدايت و سعادت انسان، همواره يکي از مهمترين دغدغه¬هاي انديشمندان مسلمان بوده است. نوشتار حاضر با رويکردي مسئله¬محور و روش توصيفي ـ تحليلي، با بررسي دو سنخ متفاوت از انديشه¬ورزي فلسفي و ديني دو حکيم ايراني محمد بن زکرياي رازي(م.313هـ .ق) و ابوحاتم عبدالرحمن رازي(م.322 هـ .ق)، به تبيين نحوة تلاقي دو جريان فکر فلسفي و انديشه کلامي در قرن چهارم هجري پرداخته است. اهميت اين پژوهش از آنروست که در تناظر و گفتمان نزاع¬گونة اين دو سنخ از انديشه¬ورزي، رابطه بين عقل و وحي و نيازهاي متقابل فلسفه و دين به هم بهتر آشکار ميشود. گونه¬شناسي عقلانيت اين دو انديشمند و تبيين آراء و مواضع آنها در مسئله عقل و وحي، تساوي و عدم‌تساوي عقل در ميان انسانها و سهم خردورزي در سعادت شناسي اين دو حکيم رازي، از مهمترين مسائل و يافته‌هاي پژوهش حاضر محسوب ميشود.

یکی از مباحث بحث‌برانگیز کلام جدید در حوزۀ مهدویت‌پژوهی، مسئلۀ چگونگی رفتار و ارتباط امام زمان(عج) با پیروان سایر ادیان در دوران ظهور است. یکی از آن مسائل، «پلورالیسم هنجاری در سیره مهدی» است. متأسفانه از دیرباز، به دلیل سوءبرداشت و فهم قشری از برخی متون و روایات، باور به خشونت و برخورد تند امام عصر(ع) با نامسلمانان در اذهان تودۀ شیعیان نفوذ کرده و موجب بی‌رغبتی و هراس برخی زودباوران از درک آن روزگار پُرفضیلت شده است؛ ازاین‌رو، نوشتار حاضر با توجه به نیاز علمی جامعۀ امروزی به مباحث اخلاقی و با توجه به بحران معیار در رفتار با غیر هم‌کیشان، درصدد فهم منطقی از الگوی رفتار ارتباطی با پیروان سایر ادیان، در پرتو آموزه‌های مهدویت، برآمده و به سبک مسئله‌محور و روش تحلیلی‌توصیفی به تبیین مبانی، ادلّه و مؤلفه‌های این الگوی اخلاقی پرداخته است. در این مقاله، ادعا و استدلال شده است که طبق سیره و فرهنگ مهدوی، مناسبات ما با غیرمسلمانان باید مبتنی بر احترام و مهرورزی، آزادی و کرامت انسان، رعایت حقوق اقلیت‌ها، رفق و مدارا، تأکید بر اصول مشترک، همزیستی مسالمت‌آمیز، گفتمان عقلی و مذاکره علمی باشد.

اساساً شناخت ذات و اسماء و صفات حق _ سبحانه و تعالی _ و پی بردن به حقیقت انسان، از مسائل مورد ابتلاء و اهتمام افکار بشری است . نه تنها مؤمن و موحد ، شور و شوق معرفت به مبدأ و پدیدآورندة هستی را دارد که غیر او نیز در آرامش مطلق نخفته است . و بلکه همگان در تلاش برای شناخت خود ، آفریننده خود و اطراف خود می باشند . حکما و فلاسفه با استدلال و برهان ، به تحلیل هستی و شناخت خود و موجد خود پرداخته اند و عرفا با ذوق و مشاهده ، مطالبی ارائه داده اند . بدون تردید یکی از مطمئن ترین و در عین حال عمومی ترین راه های شناخت پروردگار عالم ، شناخت خود انسان است که گفته اند : « مَن عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه ». فلاسفه و عرفا در خصوص خداشناسی در آیینه معرف نفس ، سخنها گفته و مطلب ها نوشته اند . نگارنده در این رساله ، قصد دارد تا دیدگاه فلسفی _ عرفا حضرت امام خمینی را پیرامون این مطلب در پرتو نظرات عرفا و فلاسفه بررسی نماید . برای این منظور ، پس از بررسی معانی نفس و اثبات تجّرد آن به بحث از ضرورت معرفت نفس و امکان شناخت او پرداخته ، نظر امام را در خصوص معرفت ذات الهی و ابعاد شناخت حق تعالی ، بیان نموده است . فلسفه شناخت خدا از طریق معرفت نفس که به نحوی بحث از شباهت های نفس و رب را به میان می آورد و قرائت حضرت امام از حدیث « مَن عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه » در مقایسه با قرائت های عرفانی و فلاسفه ، از مباحث محوری رساله قلمداد می شود . اسباب صعوبت شناخت نفس و همچنین موانع شناخت حق تعالی از نظر امام (ره) که تحت عنوان حجابهای ظلمانی و نورانی مطرح می شود ، از لوازم موضوع مورد بحث بوده که این رساله در دو بخش جداگانه به آن می پردازد . از مباحث مهمی که در تلازم معرفتی نفس و رب در این نوشتار مطرح می شود ، نظریه« آنتروپمورفیزم »_ خدا انسان انگاری _ است که خداوند را نوعی خلق به شمار می آورد . و به جهت تأثیر عمیق آن در پیدایش نظریه انسان کامل به عنوان خلیفة الهی و ارتباط و پیوستگی آن با موضوع رساله در فصلی مجزا مورد نقد و بررسی قرار گرفته و به اثبات این ادعا پرداخته که « خدا انسان انگاری » به معنای خاص خود که حق تعالی را نوعی از خلق بشماریم در اندیشه امام خمینی (ره) جایگاهی ندارد بلکه آنچه در تلازم بین معرفت نفس و رب از نظر ایشان مطرح است، تجلّی تامّ حق با همة صفاتش در وجود انسان می باشد که « هُوَ مَثَل الله لأَعْلی و هُوَ مَخلوقٌ عَلیَ صوُرتِهِ . »