آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

قرآن کریم، این متقن ترین پیام الهی برای سعادت بشر، هر چند پس از نزول همواره در اختیار جهانیان بوده است، تاکنون برای گشودن گره های دست و پاگیری که بشر را از سعادت بازداشته مورد توجه جدی قرار نگرفته است. برای جبران این خلا باید به این پرسش پاسخ داد که چگونه می توان با بهره گیری از قرآن کریم معضلات سیاست را حل و فصل کرد (سوال). کشف این چگونگی از طریق تفسیر موضوعی سیاست در قرآن و مرجعیت بخشی به آن، همسو با اسلامی سازی دانش سیاسی، میسر است (فرضیه). بررسی این فرضیه منوط به شناسایی و تبیین رویکردهای مطالعات سیاسی در قرآن کریم است (روش)، با این نیت که مرجعیت علمی قرآن به تصویر کشیده شود (هدف). بر این اساس، باید گفت مطالعات درجه دوم (تاثیر قرآن بر مطالعات سیاسی) بر مطالعات درجه اول (بررسی دیدگاه های سیاسی قرآن) رجحان دارد (یافته ها).

یکی از مهم‌ترین خطرهای پیش روی هر حکومتی، بازگشت‌پذیری آن حکومت از اهداف، ارزش‌ها و اصل آن حکومت است. از آنجا که نظام ولایت فقیه مبتنی بر ولایت فقیه است، در این تحقیق به ظرفیت‌های نهاد ولایت فقیه در مواجهه پیشگیرانه با چالش بازگشت‌پذیری با روشی توصیفی - تحلیلی از دو جهت پرداخته شده است: یکی از جهت ویژگی‌ها و صفات ولی فقیه، و دیگری کارویژه‌ها و اختیارات ولی فقیه. در قسمت اول ثابت شد از آن جهت که ولایت ولی فقیه در امتداد ولایت خدای متعال و معصومین(ع) است، در این نوع از حکومت، بزرگ‌ترین ضمانت اجرایی قوانین، همین متشرع بودن مردم و جامعه خواهد بود. چراکه عمل به قوانین را در قالب تکلیف شرعی قلمداد می‌کنند. از این‌رو تخلف از قوانین و مقررات و تمرّد از اوامر و نواهی حکومت و یا شورش علیه حکومت، به حداقل خود خواهد رسید و جلوی این نوع از چالش‌ها که به نوبه خود در بازگشت‌پذیری نظام ولایت فقیه نقش به‌سزایی دارد را خواهد گرفت. برخورداری نهاد ولایت فقیه از مشروعیت الهی موجب ظرفیت‌های متعددی ازجمله ایجاد مقبولیت و اطاعت‌پذیری در جامعه اسلامی را به دنبال خواهد داشت که فقدان آنها چالش اساسی در بازگشت‌پذیری برای هر حکومتی خواهد بود. در قسمت دوم ثابت شد که وظیفه سیاست‌گذاری کلان، نظارت و حفظ اهداف و ارزش‌ها برای ولی فقیه، این ظرفیت را ایجاد می‌کند که با سیاست‌گذاری صحیح مبتنی بر شریعت، در مسیر تعالی و اهداف نظام اسلامی، رویکرد جامعه را به سمت اهداف اولویت‌دار هدایت کند و این امر باعث می‌شود رویکرد جامعه به سمت معضل اولویت‌دار متمرکز شده و جلوی چالش بازگشت‌پذیری از این ناحیه را بگیرد. همچنین ثابت شد کارویژه نظارت و حفظ اهداف و ارزش‌ها می‌تواند به صورت پیشگیرانه جلوی بازگشت‌پذیری نسبت به مبانی، اهداف، ارزش‌ها و در نهایت اصل نظام را بگیرد.

هدف پژوهش حاضر بررسی راهکارهای مواجهه با مخالفان سیاسی در حکومت اسلامی است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و نتایج نشان داد که هنگام مواجهه با مخالفان سیاسی لازم است در مرحله اول از نوع مخالفت مخالفان سیاسی شناخت حاصل نمود که احتمال دارد محارب و یا غیرمحارب باشد. در مرحله دوم برای برخورد با آنان در حکومت اسلامی، باید راهکارهای ارائه شده توسط قرآن کریم و روایات بررسی گردیده و راهکار مناسب با نوع مخالفت آن‌ها انتخاب شود. آن دو منبع پرفیض الهی راهکارهای منحصر به فردی برای برخورد با مخالفان سیاسی بیان کرده‌اند، ازجمله تأکید بر مشترکات، عدالت‌محوری، برخورد مودبانه و شجاعت. برخی دیگر نیز به عنوان راهکار برای برخورد با مخالفان سیاسی غیرمحارب ذکر شده‌اند، مانند صعه صدر و صبر و تحمل، جدال احسن، بخشش، امربه معروف و نهی از منکر، محبت و مهربانی، انذار، نصیحت و اعراض. همچنین بعضی دیگر به عنوان راهکار برای برخورد با مخالفان سیاسی محارب معرفی شده‌اند، مانند: تبعید و مبارزه مسلحانه.

هدف پژوهش حاضر بررسی چگونگی تأثیرگذاری آیات الهی بر مبانی انسان‌شناختی علوم سیاسی براساس رویکرد مرجعیت علمی قرآن کریم است. پژوهش بر این فرضیه استوار است که قرآن کریم با تأسیس انسان‌شناسی قرآن‌بنیان، انسان‌شناسی متعالی و ویژه‌‌ای را معرفی می‌کند که بر همه دانش‌‌ها از جمله علوم سیاسی تأثیر می‌‌گذارد. در این پژوهش از روش مطالعات درجه دوم و فلسفه علم به صورت تحلیلی و انتقادی استفاده شده است. نتایج نشان داد که ویژگی‌های انسان در قرآن، مانند خلافت الهی انسان، کرامت انسان، توجه توأمان به نیازهای مادی و معنوی، اختیار و حق انتخاب، غایت‌مندی آفرینش و توجه به لایه‌‌های وجودی انسان، سیاست را عرصه خلافت الهی معرفی می‌‌کند و همواره دغدغه کرامت انسان را در مطالعات سیاسی دارد و با رویکرد جامع علوم سیاسی به دنیا و آخرت، اراده انسان و چگونگی آن را نسبت به انتخاب‌‌های درست و نادرست و حق مشورت در محدوده تعیین شده به رضایت خداوند و رسول او، لایه‌‌های وجود انسان (قلب، عقل، ظاهر و رفتار) را پوشش می‌‌دهد.

کیفیت و چگونگی ارتباط جامعه منتظر به جامعه مهدوی موضوعی اساسی است. بازخوانی شاخص‌های جامعه مهدوی، چارچوب مناسبی برای حرکتی صحیح در امتداد جامعه مهدوی ارائه می‌دهد. تحقیق، در این راستا به دنبال‌ تصویرسازی جامعه مهدوی با تاکید بر حوزه کارآفرینی و ارائه ویژگی‌های جامعه منتظر در مسیر تعالی و اتصال به جامعه مطلوب در این زمینه است. این مطالعه به جهت هدف، توسعه‌ای _ کاربردی است که در آن به صورت کیفی آیات، روایات و دیدگاه‌های صاحب‌نظران به گزاره‌ها و جهت‌گیری‌های تجویزی معطوف به آینده کارآفرینی در جامعه منتظر تبدیل شده است. بر این اساس هشت شاخص بنیادین جامعه مهدوی مشتمل بر خدامحوری، سعادت‌محوری، هادی‌محوری، شریعت‌محوری، بلوغ فکری و علمی، وحدت و فراگیری توحید، وفور نعمت و فراگیری عدالت و امنیت فراگیر مبنای طراحی تصویر کارآفرینی در جامعه منتظر قرار گرفته است. در این تصویر، کارآفرینی به عنوان عامل ایجاد ارزش‌های چندگانه، نقش و تأثیری چشمگیر در ایجاد کانون‌های پیش‌برنده جامعه به سمت سعادت و جامعه مهدوی خواهد داشت. البته برای این منظور، سیاست‌گذاری و طراحی راهبردهایی که جهت‌گیری‌های اساسی چنین حرکتی را نظام‌مند نماید ضروری خواهد بود.

آنچه در تحلیل مفهومی قدرت اهمیت دارد، عناصر تشکیل­دهنده قدرت است. مسئله مقاله حاضر تحلیل مؤلفه­های غالب قدرت از منظر قرآن کریم می­باشد. این مؤلفه ها عبارت­اند از: عامل قدرت، تابع قدرت و هدف قدرت. روش تحلیل مقاله نیز بر اساس تفسیر موضوعی با رویکرد استنطاقی یا برون­قرآنی شهید صدر می­باشد. از منظر قرآن کریم عاملِ قدرت و هدف قدرت به مطلوب و نامطلوب تقسیم می­شود و هر کدام دارای ویژگی­هایی است. عاملان قدرت مطلوب عبارت­اند از: انبیا، امامان و صالحان. ائمه کفر، مترفین و طاغیان عاملان قدرت نامطلوب­­اند. از منظر قرآن کریم، تابع قدرت نیز تحت تأثیر دوگانه حق و تکلیف به شکل­گیری رابطه دوسویه بین عامل قدرت و تابع قدرت کمک می­کند. اهداف قدرت مطلوب نیز بندگی، سعادت، عدالت و امنیت است. قدرت نامطلوب نیز از منظر قرآن این اهداف را پیگیری می­کند: سلطه و استبداد، حفظ قدرت و سودانگارانه.

مسئله نوشتار حاضر بررسی تحلیلی رویکردهای مختلف در مطالعات اسلام‌گرایی است. رویکردهای مطالعات اسلام‌گرایی در دو دسته اصلی قابل طبقه‌بندی هستند: الف) مطالعات کلاسیک‌/‌مدرن؛ ب) مطالعات پسامدرن. مطالعات کلاسیک‌/‌مدرن بیشتر از منظرهای اندیشه شناختی، تاریخی و جامعه‌شناختی این مسئله را بررسی کرده‌اند؛ در مقابل، مطالعات پسامدرن بر اساس اصل سازنده‌گرایی اجتماعی، با اصالت دادن به شرایط اجتماعی شکل‌گیری پدیده‌ها، اسلام‌گرایی را عمدتاً محصول شرایط اجتماعی می‌دانند. در نقد و بررسی این رویکردهای مطالعاتی می‌توان گفت که غالب رویکردهای مطالعاتی کلاسیک‌/‌مدرن، به‌ویژه مطالعات جامعه‌شناختی، تحت تأثیر مبانی مدرن قرار دارند و در نتیجه جانبدارانه هستند، هرچند برخی از آنها، به‌ویژه رویکردهای اندیشه شناختی، قابل قبول‌اند. رویکردهای پسامدرن نیز به دلیل نسبی‌گرایی، به لحاظ مبنایی از درک اسلام‌گرایی و پیام آن باز می‌مانند.

یکى از حوزه‏هاى مهم اندیشه سیاسى در اسلام، کلام سیاسى است. على‏رغم قدمت طرح مسائل سیاسى در علم کلام که به نخستین سده اسلامى و سرآغاز پیدایش این علم برمى‏گردد، کلام سیاسى نتوانسته است همچون همتاى خود، فلسفه سیاسى، مجموعه منسجمى را در طول تاریخ خود تشکیل دهد. در سده اخیر با احیاى اندیشه‏هاى سیاسى اسلامى و توجه به بازنگرى و بازخوانى تاریخ گذشته اندیشه سیاسى، حوزه‏اى که متکلمان، آراء و عقاید سیاسى خود را در آن مطرح مى‏ساختند، به نام حوزه کلام سیاسى مشخص گردیده است.(1) در این میان، مسائل مختلف سیاسى در باب‏هاى مختلف کلام مطرح شده و حتى به تعبیرى، مسئله خلافت و امامت نخستین مباحث کلامى را تشکیل مى‏داده است، اما ما هنوز شاهد مجموعه متمرکز و منسجمى تحت این عنوان(کلام سیاسى) نیستیم. در این جهت، کلام سیاسى شیعه سعى نموده است تا با طرح مباحث مهم سیاسى، از موضع خود در مقابل فرقه‏ها و مذاهب دیگر اسلامى دفاع نماید. این امر از یک سو با تمسک به ادله نقلى ـ کتاب و سنت ـ و از سوى دیگر با ادله عقلى صورت گرفته است. ادله نقلى در طول تاریخ مورد توجه و استناد علماى شیعه قرار گرفته‏اند و آثار ارزشمندى همچون «الغدیر» در صدد بیان این ادله هستند. اما فراتر و مهم‏تر از این ادله، توجه به ادله عقلى و نحوه استدلال عقلى متکلمان شیعى در این باب است. تحریر مبانى عقلى کلام سیاسى شیعه مى‏تواند از یک سو ما را در شناخت اندیشه سیاسى شیعى یارى رساند و از سوى دیگر در تبیین موضع شیعه در قبال مسائل جدید سیاسى به کار رود. از این رو در این مقاله درصدد بررسى مبانى عقلى این حوزه از معرفت سیاسى خواهیم بود. بر این اساس، سؤال اصلى‏اى که ما در این مقاله به دنبال پاسخ به آن خواهیم بود آن است که «مبانى عقلى کلام سیاسى شیعه کدام است؟» بدیهى است که پاسخ به این سؤال اساسى و با توجه به گستره تاریخى موضوع مورد بحث و عدم امکان بررسى تمام اقوال متکلمان شیعى جز از طریق گزینش متفکران اصلى کلام شیعى امکان‏پذیر نخواهد بود. از این رو، ما صرفا بر اساس آراء و نظرات دو متکلم بزرگ شیعى یعنى شیخ مفید(ره) و خواجه نصیرالدین طوسى(ره) این مسئله را بررسى خواهیم کرد. علت گزینش این دو متکلم آن است که هر دو از متکلمان مهم و مؤسس در کلام شیعى محسوب مى‏شوند. شیخ مفید در عصر خود توانست براى نخستین بار مواضع شیعى را به صورت کاملاً منسجم و مستدل مطرح و در مناظرات متعدد خود با سران و بزرگان مذاهب دیگر اسلامى از آن‏ها دفاع نماید. از این رو شیخ مفید نقطه عطفى در تاریخ کلام شیعى محسوب مى‏شود. اهمیت خواجه نصیرالدین طوسى(ره) نیز از آن جهت است که او با تلفیق فلسفه با کلام نقطه عطف دیگرى درکلام شیعه محسوب مى‏شود. خواجه نصیرالدین طوسى توانست با نبوغ سرشار خود این دو حوزه تفکر را به یکدیگر نزدیک سازد.

تحلیل محتوای کیفی از جمله روش‌هایی است که قابلیت استنتاج مباحث جدید از قرآن را فراهم می‌کند. در این مقاله سوره نمل با روش تحلیل مضمون که یکی از شیوه‌های تحلیل محتوای کیفی است، بررسی و تبیین گردید. در این تحلیل آیاتی که از انسجام مفهومی و معنای خاصی برخوردار بودند، به‌وسیله نرم‌افزار MAXQDA در شبکه مضامین تجزیه و تحلیل گردید. هدف از این اقدام، دستیابی به دلالت‌های اجتماعی سیاسی سوره مبارکه نمل است. در نهایت با به‌دست آوردن چهل مضمون پایه از آیات مورد نظر، دوازده مضمون سازمان‌دهنده ساخته شد که عبارت‌اند از: سرکشی دشمن قدرتمند، نزاع دائمی حق و باطل، توطئه و تهدید دائمی دشمن، نیازمندی جبهه حق به قدرت، شناخت نقاط قوت و ضعف، بسیج تمام منابع قدرت، شایستگی رهبر، ضرورت مانور قدرت، یقین به عنایت خدا نسبت به جبهه حق، یقین به نابودی ظلم و باطل، علم و دانش به‌مثابه قدرت، توجه به آثار جانبی قدرت. در گام بعدی مضامین مذکور به سه مضمون فراگیر «ضرورت کسب قدرت برای گسترش حق»، «دانش استفاده از قدرت برای گسترش حق» و «شناخت شؤونات حق و قدرت» تبدیل گردید. در پایان این نتیجه محقق گردید که مضمون نهایی سوره نمل عبارت است از «ضرورت کسب قدرت علمی و اجتماعی برای گسترش حقایق دینی در جامعه بشری».