آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

سیدجواد طباطبایی یکی از سرشناس‌ترین متفکران‌ ایرانی است که با رهیافتی فلسفی، دلیل عقب‌ماندگی ایران را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. وی دلیل عقب‌ماندگی ایران را امتناع‌ اندیشه می‌داند. او بر ‌این باور است که علت‌العلل تمامی بحران‌ها و عقب‌ماندگی جامعه ایرانی به فقدان عقلانیت فلسفی مربوط می‌شود. او به جز برش‌های کوتاهی از تاریخ‌ ایران، سرتاسر تاریخ ایران را چیزی جز رویکردهای خام ‌ایدئولوژیک، جامعه‌شناسانه و غیاب ‌اندیشه و عقلانیت نمی‌داند و درست از‌این‌رو او براساس روش شرق‌شناسانه و سوبژکتیویستی خویش در تحلیل دلیل عقب‌ماندگی ایران‌زمین به یک رابطه علّی میان فقدان عقلانیت و عقب‌ماندگی‌ ایران می‌رسد.در برابر ‌این رویکرد تقلیل‌گرایانه طباطبایی که همه بحران‌های جامعه ایرانی را به فقدان ‌اندیشه و عقلانیت غربی تحویل می‌کند، با بهره‌ جستن از روش‌شناسی ماکس وبر می‌توان ‌این سخن را به میان آورد که ایده‌ها و اندیشه‌ها تنها از طریق رابطه‌ها، میانجی‌ها و ساختارها تأثیر می‌گذارند و‌ اندیشیدن امری اجتماعی است. همواره کلیتی انضمامی وجود دارد که ایده‌ها و مناسبات به صورتی درهم ‌تنیده متعلق به ‌این کلیت انضمامی هستند. بنابراین، امتناع تفکر و ‌اندیشه در سطح اجتماعی به‌عنوان امتناعی در تحرک در مناسبات و قفل‌شدگی در ساختار موجودیت انضمامی موضوعیت دارد. در جامعه‌شناسی ماکس وبر، پروتستانتیسم نه به‌عنوان عامل توضیح‌دهنده سرمایه‌داری بلکه به‌عنوان عاملی مطرح است که انگیزه‌های انسانی را در داشتن نگاهی ویژه به‌کار، زندگی، صرفه‌جویی و مال‌اندوزی مفهوم می‌سازد. ماکس وبر نمی‌گوید که سرمایه‌داری، اختراع پروتستانتیسم است؛ بلکه توجه او به منشی است در زندگی که وجهی از آن عقلانیت اقتصادی‌ای است که در اصل، غیرعقلانی است؛ چون مال‌اندوزی‌ای است بدون انگیزه مصرف. حسابگری‌ای است که کامجویی‌ فردی در آن به حساب نیامده است. ماکس وبر در ریاضت و سخت‌کوشی و امساک کالونی، آن عنصر غیر‌عقلانی‌ای را می‌بیند که پیش‌تازاننده عقلانیت سرمایه‌داری مدرن می‌شود. از عقلانیت مدرن نمی‌توان سخن گفت، مگر آنکه به سرمایه‌داری توجه کرد. بنابراین عقلانیت وبری، عقلانیت درهم‌تنیده با کردارها و نهادها و عقلانیتی تاریخ‌مند است.در ‌این جستار ‌این فرضیه آزمون می‌شود که در تحلیل و فهم عقب‌ماندگی‌ ایران قدیم، باید به ارتباط ارگانیگ میان ایده‌ها و کردارها و نهادها توجه کرد و نمی‌توان با رویکرد تقلیل‌گرایانه طباطبایی که تاریخ و تناقضات دیالکتیکی آن را به افراد و عقاید افراد تقلیل می‌دهد، فهم و درک درستی از دلایل عقب‌ماندگی داشت.

نویسنده به نقد و تفسیر جامعه‌شناسی و به ویژه اندیشة امتناع علوم اجتماعی «عبدالرحمن بن محمد بن ابن خلدون» (732808ق) پرداخته است. از این رو در گام نخست از کتاب ارتباط اندیشة ابن خلدون با سنّت تبیین شده و سپس مبانی کلامی اندیشة اجتماعی وی به صورت خاص در علم کلام متأخر مورد بحث واقع می‌شود. آن‌گاه به دیدگاه فلسفة دورة اسلامی دربارة ماهیت اجتماع انسانی با تأملی در اندیشه‌های افلاطون، فارابی و ابن‌خلدون اشاره و وجوه «نظریة عمرانِ ابن‌خلدون» بررسی و شیوة طرح و مبانی این علم با مبادی معرفت شناختی علوم اجتماعی مقایسه می‌شود. در ادامه به توصیف‌های ابن‌خلدون از عدالت، واقعیت اجتماعی تجمل و به صورت کلی نظریة اقتصادی او پرداخته می‌شود. در پایان نیز پس از مطالعة شیوة رویکرد مغرب زمین به سنّت در دوران جدید، ایدئولوژی ابن خلدون دربارة تجددگرایی و تاریخ اندیشه در دورة اسلام بررسی می‌شود. شایان ذکر است در این مطالعه نظرگاه نویسندگانی چون: «داریوش شایگان»، «جلال آل احمد»، «احسان نراقی»، «علی شریعتی» و... نیز مورد توجه قرار گرفته است.

سیدجواد طباطبایی در درس‌گفتارهایی که با عنوان "ایده‌آلیسم آلمانی" در موسسه بهاران خرد و اندیشه برگزار می‌شود، درباره ظهور و بروز داعش تحلیلی ارائه داده که تحت عنوان "تبیین فلسفی گرایش به داعش در اروپا" منتشر شده است، وی در این سخنان به تبیین مسئله امت ملت در جهان عرب و شبیه‌سازی آن به وحدت ملی در اروپا پرداخته است. حسن انصاری اما در انتقادی به وی معتقد است اگر تمایزها دیده نشود هر فکری را با هر چیز دیگری می شود ربط داد و مسائل را ساده سازی کرد و از‌آن "نظریه های بزرگ " ساخت.

مطلب جدیدی را که از آقای دکتر جواد طباطبایی به تازگی درسایتها درباره مفهوم خلافت و نظریه ایران و نقد روشنفکری عرب و ... منتشر شده است را خواندم. این چند کلمه را اینجا می نویسم چون برخی دوستان نظر من را درباره آن جویا شده بودند.