آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نقد طباطبایی از جنس مساله‌مندی است اینکه مساله درست فهم نمی‌شود چه از سوی دوستدار و چه از سوی منتقدان او. او اگرچه یک بار غیر مستقیم در پاسخ به اتهام دوستدار او را مورد نقد قرار داد اما اخیرا با نگارش مقاله‌ای مفصل در فرهنگ امروز با عنوان شرایط امتناع به نقد تز امتناع تفکر آرامش دوستدار پرداخته است.

هدف پایان‌نامه حاضر مقایسه و بررسی انتقادی دیدگاه‌های دو چهره برجسته اندیشه سیاسی ایران و جهان عرب (سیدجواد طباطبایی و محمد عابد الجابری) در بحث سنت و نسبت آن با تجدد یا مدرنیته است که در قرن اخیر همواره به‌عنوان یک مسئله کلیدی مورد بحث ملل مختلف منطقه (خاورمیانه و جهان اسلام) بوده است. در دهه‌های اخیر ذهن بسیاری از ایرانیان و حتی متفکران کشورهای جهان سوم -که هنوز با هویت‌های سنتی خود مسئله دارند- بوده است. به‌همین دلیل با روش تحلیل کیفی (مقایسه‌ای) به‌سراغ مباحث این دو متفکر رفتیم. در این تحقیق دیده می‌شود که علیرغم ضدیت دو جنبش ناسیونالیستی ایرانی و عربی با یکدیگر، افق‌ها و مسائل نمایندگان فکری آن (جابری و طباطبایی) تا چه حد با یکدیگر تشابه دارند. این دو متفکر دارای تمایلات ملی و بومی از جنبه‌هایی نیز دارای تمایز دیدگاه هستند که وجوه تمایز آن‌ها نیز در این پایان نامه مورد اشاره قرار گرفته است. جابری و طباطبایی هردو مدافع ایده بازاندیشی در سنت به‌منظور گذار به سوی تجدد هستند و عقلانیت به همراه برخی وجوه لیبرالیسم مانند حکومت قانون، از افق‌های آرمانی هردوی آنهاست. آن‌ها هردو وجوه ایدئولوژیک اندیشه خویش را انکار و ایدئولوژیک بودن را درباره مخالفان خویش به‌کار می‌برند و آسیب‌های بومی‌گرایی و نگاه بازگشت‌گرایانه به گذشته (ولو به شکل انتقادی) در شرایط کنونی معاصر در نظر نمی‌گیرند.

کتاب «روشنفکری: آگاهی کاذب و ایدئولوژی»، نوشتۀ هومنِ قاسمی یکی از شاگردان دکتر سیّد محمدجواد طباطبایی است. هومن قاسمی، در این کتاب کوشیده است حول دو مفهومِ: «آگاهی کاذب» و «ایدئولوژی» (که از مفاهیم کانونیِ اندیشۀ سیدجواد طباطبایی است) به خوانش، نقد و ارزیابی اندیشه هایِ روشنفکران و فیلسوفان معاصر ایرانی، همچون رضا داوری اردکانی، داریوش شایگان و آرامش دوستدار بپردازد. نویسنده مدعی است که این دو مفهوم، یعنی «آگاهی کاذب» و «ایدئولوژی» تار و پودِ اندیشه در ایران معاصر را شکل داده است . وی در کتابش به این نتیجه دست یافته که تنها راهِ رشد و توسعۀ علم در ایران خروج از سیطرۀ اندیشه های روشنفکرانه است. هومن قاسمی، مدعی است اثرش میتواند به عنوان مدخلی برای نگارشِ تاریخ اندیشه در ایران معاصر قلمداد شود.

سیدجواد طباطبایی یکی از سرشناس‌ترین متفکران‌ ایرانی است که با رهیافتی فلسفی، دلیل عقب‌ماندگی ایران را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. وی دلیل عقب‌ماندگی ایران را امتناع‌ اندیشه می‌داند. او بر ‌این باور است که علت‌العلل تمامی بحران‌ها و عقب‌ماندگی جامعه ایرانی به فقدان عقلانیت فلسفی مربوط می‌شود. او به جز برش‌های کوتاهی از تاریخ‌ ایران، سرتاسر تاریخ ایران را چیزی جز رویکردهای خام ‌ایدئولوژیک، جامعه‌شناسانه و غیاب ‌اندیشه و عقلانیت نمی‌داند و درست از‌این‌رو او براساس روش شرق‌شناسانه و سوبژکتیویستی خویش در تحلیل دلیل عقب‌ماندگی ایران‌زمین به یک رابطه علّی میان فقدان عقلانیت و عقب‌ماندگی‌ ایران می‌رسد.در برابر ‌این رویکرد تقلیل‌گرایانه طباطبایی که همه بحران‌های جامعه ایرانی را به فقدان ‌اندیشه و عقلانیت غربی تحویل می‌کند، با بهره‌ جستن از روش‌شناسی ماکس وبر می‌توان ‌این سخن را به میان آورد که ایده‌ها و اندیشه‌ها تنها از طریق رابطه‌ها، میانجی‌ها و ساختارها تأثیر می‌گذارند و‌ اندیشیدن امری اجتماعی است. همواره کلیتی انضمامی وجود دارد که ایده‌ها و مناسبات به صورتی درهم ‌تنیده متعلق به ‌این کلیت انضمامی هستند. بنابراین، امتناع تفکر و ‌اندیشه در سطح اجتماعی به‌عنوان امتناعی در تحرک در مناسبات و قفل‌شدگی در ساختار موجودیت انضمامی موضوعیت دارد. در جامعه‌شناسی ماکس وبر، پروتستانتیسم نه به‌عنوان عامل توضیح‌دهنده سرمایه‌داری بلکه به‌عنوان عاملی مطرح است که انگیزه‌های انسانی را در داشتن نگاهی ویژه به‌کار، زندگی، صرفه‌جویی و مال‌اندوزی مفهوم می‌سازد. ماکس وبر نمی‌گوید که سرمایه‌داری، اختراع پروتستانتیسم است؛ بلکه توجه او به منشی است در زندگی که وجهی از آن عقلانیت اقتصادی‌ای است که در اصل، غیرعقلانی است؛ چون مال‌اندوزی‌ای است بدون انگیزه مصرف. حسابگری‌ای است که کامجویی‌ فردی در آن به حساب نیامده است. ماکس وبر در ریاضت و سخت‌کوشی و امساک کالونی، آن عنصر غیر‌عقلانی‌ای را می‌بیند که پیش‌تازاننده عقلانیت سرمایه‌داری مدرن می‌شود. از عقلانیت مدرن نمی‌توان سخن گفت، مگر آنکه به سرمایه‌داری توجه کرد. بنابراین عقلانیت وبری، عقلانیت درهم‌تنیده با کردارها و نهادها و عقلانیتی تاریخ‌مند است.در ‌این جستار ‌این فرضیه آزمون می‌شود که در تحلیل و فهم عقب‌ماندگی‌ ایران قدیم، باید به ارتباط ارگانیگ میان ایده‌ها و کردارها و نهادها توجه کرد و نمی‌توان با رویکرد تقلیل‌گرایانه طباطبایی که تاریخ و تناقضات دیالکتیکی آن را به افراد و عقاید افراد تقلیل می‌دهد، فهم و درک درستی از دلایل عقب‌ماندگی داشت.

نویسنده به نقد و تفسیر جامعه‌شناسی و به ویژه اندیشة امتناع علوم اجتماعی «عبدالرحمن بن محمد بن ابن خلدون» (732808ق) پرداخته است. از این رو در گام نخست از کتاب ارتباط اندیشة ابن خلدون با سنّت تبیین شده و سپس مبانی کلامی اندیشة اجتماعی وی به صورت خاص در علم کلام متأخر مورد بحث واقع می‌شود. آن‌گاه به دیدگاه فلسفة دورة اسلامی دربارة ماهیت اجتماع انسانی با تأملی در اندیشه‌های افلاطون، فارابی و ابن‌خلدون اشاره و وجوه «نظریة عمرانِ ابن‌خلدون» بررسی و شیوة طرح و مبانی این علم با مبادی معرفت شناختی علوم اجتماعی مقایسه می‌شود. در ادامه به توصیف‌های ابن‌خلدون از عدالت، واقعیت اجتماعی تجمل و به صورت کلی نظریة اقتصادی او پرداخته می‌شود. در پایان نیز پس از مطالعة شیوة رویکرد مغرب زمین به سنّت در دوران جدید، ایدئولوژی ابن خلدون دربارة تجددگرایی و تاریخ اندیشه در دورة اسلام بررسی می‌شود. شایان ذکر است در این مطالعه نظرگاه نویسندگانی چون: «داریوش شایگان»، «جلال آل احمد»، «احسان نراقی»، «علی شریعتی» و... نیز مورد توجه قرار گرفته است.