آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

حکومت ایران نه با قانون ایران شبیه است نه به قاعده ی ملل دیگر. باید بگوی حکومتی است مرکب از عادات ترک و فُرس و تاتار و مغول و افغان و روم و ترکمان، مخلوط و دَرهم، یک عالمی است علی حده، با هرج و مرج زیاد. نویسندگان تاریخ اجتماعی ایران، برحسب معمول، از اقدامات عباس میرزا به عنوان نخستین موج اصلاح طلبی، در عمل، یاد می کنند و برآنند که بحث های نظری، نیم سده ای پس از آن در نیمه ی دوم سلطنت ناصرالدین شاه آغاز شده است. تاریخ نویسان جنبش مشروطیت ایران نیز آغاز ورود اندیشه ی مشروطه خواهی و آشنایی ایرانیان با آن را همین دهه ها می دانند، در حالی که با بررسی اسناد و منابع، بویژه سفرنامه های ایرانیان به خارج از کشور، که در دهه های اخیر به دست آمده یا به چاپ انتقادی رسیده است، می توان در این ارزیابی تردید کرد. از دیدگاه تاریخ اصلاحات و آشنایی ایرانیان با اندیشه ی مشروطه خواهی، نخستین سفرنامه های ایرانیان به خارج از کشور مانند تحفته العالم عبداللطیف شوشتری، مسیر طالبی میرزا ابوطالب خان و بویژه سفرنامه ی میرزا صالح شیرازی را می توان در شمار اسناد نخستین تأملات درباره اصلاحات دانست، هرچند که مفهوم اصلاحات در آن نوشته ها ظاهر نمی شود. بویژه در سفرنامه میرزا صالح شیرازی که از نزدیکان عباس میرزا بود و میرزا عیسی قائم مقام او را برای تحصیل به انگلستان فرستاد، در خلال توصیفی که از نظام مشروطیت انگلستان عرضه می کند، برخی از مفاهیم مشروطه خواهی، مانند “عدالت خانه”، آمده است….

گذشته تاریخی همواره بخش مهمی از هویت فردی و اجتماعی محسوب می شود. این نوشته با ارائه تعریفی از هویت، به بررسی جلوه های متعدد هویت ایرانی در دوره های مختلف تاریخی و از منظر روشی سید جواد طباطبایی پرداخته است. طباطبایی با قائل بودن به ضرورت بینش تاریخی، به بحث درباره ادوار تاریخی برای فهم تاریخ و اندیشه می پردازد. بر این اساس، طباطبایی تاریخ ایران را به دوران های قدیم و جدید تقسیم می کند که هرکدام از آنها نیز به نوبه خود به دوره هایی جداگانه تقسیم بندی می شوند. وی با اذعان به وجود آگاهی قومی برای پدیدار شدن خودآگاهی ملی، معتقد است در هر دوره ای هویت ایرانیان در اثر کنش و واکنش میان آن دو مؤلفه ممکن شده است. بدین ترتیب زمانی اندیشه ایران شهری و زمانی دیگر برآمدن سلسله های فرمانروایی ایرانی تبار طاهریان، سامانیان و بوئیان مقولات آگاهی قومی بودند. بر اساس ایده طباطبایی، همچنین در زمانی دیگر، شاعران ایرانی مانند فردوسی و حافظ، امانتداران مقولات آگاهی قومی شده اند، امّا با یورش مغولان، قرون وسطای ایران آغاز می گردد که به زوال اندیشه خردگرا، زوال ادب فارسی و چیرگی دین عجایز منجر گردید. در نتیجه، به دنبال زوال اندیشه سیاسی، شاهد بحران هویت در ایران هستیم.

مقاله­ حاضر با ارائه یک نظام دسته ­بندی از نظریات بر اساس تقابل­های دوگانه سوسوری، نظریه «انحطاط ایران» جواد طباطبایی را بررسی و نقد می­کند. بر اساس این دسته­ بندی، ابتدا ملت از دولت، سپس عوامل درونی از بیرونی و آن‌گاه رویکرد ذهنی از عینی تفکیک می­شوند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی نشان می­ دهد که نظریه طباطبایی، نظریه­ای ملت­باورانه بیرونی ذهنی است. در این نظریه، هرچند بر عوامل درونی تأکید می­شود، اما در واقع، بزنگاه تاریخی برای انحطاط ایران، یورش ترکان سلجوقی و مغولان و حاکم­شدن قشریت و تعصب، یعنی الگوهای فکری و فرهنگی منحط است که باعث به هم­خوردن رابطه عقل و شرع و افول خردگرایی شد. ذهنی­ گرایی و به حاشیه­ راندن عینیات در تحلیل پدیده عقب­ماندگی، مهم‌ترین ضعف نظریه انحطاط است. تأکید بر عامل بیرونی با رویکردی ذهنی ­گرا و بی ­توجهی به واقعیت‌های اجتماعی، نظریه طباطبایی را بررغم جدیت نظری­اش، تبدیل به نظریه­ای با تناقضات درونی برای تبیین عقب­ ماندگی تاریخی ایران کرده است.

مرحوم دکتر داود فیرحی و دکتر سیدجواد طباطبایی دوتن از اساتید سابق دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران هریک داعیه‌دار تفکری در باب ایران بودند که در در سال‌های اخیر صورت نوعی تقابل و منازعۀ فکری به خود گرفته بود. طباطبایی پس از سال‌ها بحث نظری در باب انحطاط ایران در نهایت از موضع اندیشۀ سیاسی ایرانشهری به مسئله انحطاط ایران می‌نگرد و دکتر داود فیرحی مشکلۀ ایران را ذیل غفلت از تحولی مورد خوانش قرار می‌دهد که در دوران مشروطه در اندیشۀ سیاسی تشیع رخ داد و آن مشروطه‌خواهی خاصه با تقریر میرزای نائینی است. از آنجا که هریک از این دو استاد محترم از زاویۀ متفاوتی به مشکلۀ ایران می‌نگریستند، در سال‌های اخیر مدارای فکری ایشان به منازعۀ فکری بدل شد و هریک در آثار اخیر خود مستقیماً به نقد یکدیگر پرداختند. این مقاله ضمن بررسی این منازعۀ فکری، مدعی است نوعی این-همانی میان نقد هردو استاد به یکدیگر وجود دارد؛ در واقع، هردو استاد یکدیگر را به غفلت نظری واحدی متهم می‌کنند. ما در این مقاله، به بررسی وجوه مختلف این منطق این‌همانی خواهیم پرداخت.