آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

رساله ايست فلسفي در معرفت مبدء و معاد. مؤلف خود در ديباچه ميگويد «اين كلمه اي چند است در معرفت مبدء و معاد» و در نسخه شماره 1918 كتابخانه مجلس نام آن «رساله در مبدأ و معاد» ياد شده . اما در پايان نسخه اي از اين رساله كه در كتابخانه ملك است (شماره 5685) نوشته شده «تمام شد كلمات عشره ....» . در ذريعه نيز با همين نام اخير وارد شده . در نسخه ديگري كه در كتابخانه مجلس با شماره 6/639 موجود و از اين نسخه حاضر تازه تر است نيز همين نام آمده و فهرست نگار نيز آنرا با همين نام «كلمات عشره» معرفي كرده است . در ذريعه مؤلف اين رساله شناسانده نشده اما در ذيل نسخه مجلس كه از نسخه ملك كهنه تر است (نسخه ملك مورخ 998 است و نسخه ما در اوايل قرن 10 نوشته شده) تصريح شده كه رساله از اثيرالدين ابهري است و نويسنده فهرست رساله هاي اين دفتر (در پشت برگ نخست دفتر) نيز اين رساله را از اثيرالدين ابهري دانسته است . از اثيرالدين ، اشعار فارسي و مراسله اي بفارسي با خواجه نصير طوسي نقل شده اما از اثر ديگري بنام كلمات عشره يا مبدأ و معاد تاكنون ذكري نديده ام . شيوه فارسي رساله نيز كهنه است و خصائص فارسي عصر اثيرالدين در آن مشهود است ، خاصه آنكه كاتب نسخه ما رسم الخط نسخه اصلي را بيشتر حفظ كرده است اين رساله داراي ده كلمه است و در هر كلمه مسائلي درباره مبدأ و معاد ياد شده و فهرست آنها بطور خلاصه از اينقرار است : كلمه اول-تقسيم وجود و موجود . كلمه دوم-مقولات كلمه سوم-افلاك و مراتب آنها كلمه چهارم-فلك اعظم و لوح و قلم و وجود حركت و حيوة در افلاك كلمه پنجم-عناصر اربعه كلمه ششم-قواي انسان كلمه هفتم-مراتب عقل كلمه هشتم-خير و شر و قضاء الهي . كلمه نهم-قواي نفساني انسان و ترتيب وجودي آنها . كلمه دهم-حال نفس پس از مارقت از بدن و معني بهشت و دوزخ. در پايان هر يك از «كلمات» در زير عنوان «سر» برخي از اسرار و رموز عرفاني و اخلاقي يا فلسفي دقيق و متناسب با موضوع سخن در آن كلمه ياد گرديده . مؤلف از فيلسوفان ديگر ياد نكرده و باستدلال نيز كمتر پرداخته است. يا آغاز و انجام، رساله ايست به فارسي از اثيرالدين ابهري (الذريعة 19/50) در دو بخش: بخش 1: در پنج فصل . بخش 2: در پنج فصل . در نسخه ها به چند تن نسبت داده شده: شهاب الدين سهروردي، اثيرالدين ابهري، مير سيد علي همداني و خواجه نصير طوسي. و ممكن است چند كتاب در «مبدأ و معاد» در 10 كلمه باشد. اين يكي ده كلمه كوتاه است و هر كلمه داراي چند « سر - سر » در اثبات مبدأ و معني معاد كه به التماس دوستي نگاشته شده است: 1- تقسيم وجود و موجود، 2- مقولات، 3- افلاك و مراتب آن، 4- فلك اعظم و لوح و قلم و حركت و حيات در افلاك، 5- عناصر اربعه، 6- قواي انسان، 7- مراتب عقل، 8- خير و شر و قضاي الهي، 9- قواي نفساني انساني، 10- حال نفس پس از جدائي از بدن. در نسخه اي از آن بر فراز صفحه اول اين رساله اين عبارت آمده است « قيل من تصانيف استاد البشر» در دو قسم : 1-در هفت فصل 2-در پنج فصل (محمد تقي دانش پژوه) در ص ع و آغاز رساله از ابهري دانسته شده است ، اين رساله در دو بخش است : نخستين در هفت فصل ،‌ دومي در پنج فصل ،‌ و در «تحقيق مبدء آفرينش» س 2 ش 10 مورخ 1343 خ چاپ شده و نسخه هاي ديگري هم از آن هست مانند 34/2401 از سده 11 و 5/3238 مورخ 1241 و 6/4732 مورخ 962 دانشگاه و 8/281 مهدوي از سده 11 (نشريه 2/62) و 14/5138 مجلس مورخ 57-1024 و الهيات 1/242 ب (1/144) . و سپه 93/912 به نام ابرهي و 2/6747 (5/496) اين يكي جز دو رساله ديگري است به همين نام كه يكي در ده كلمه است ، هر يك داراي يك سر يا بيشتر كه در چهارده رساله چاپ دانشگاه به نام مبدء و معاد اثيرالدين ابهري ( ص 163-174) ديده مي شود ولي نمي دانيم كه از روي چه نسخه اي چاپ شده است ، ش 35/241 دانشگاه با عنوان « قيل من تصانيف استاد البشر» و 3/120 خويي در مجلس به نام كلمات عشره و منسوب به سيد علي همداني (7/236 و 322) و 15/37 مجاميع فارسي طلعت در قاهره مورخ 921 در 140ر-147ر 19 س (1/257 ش 1134) به نام شهاب الدين سهروردي و 13/1918 مجلس (9/605) از سده 9 و 10 به نام اثيرالدين ابهري و 28/5685 ملك مورخ 998 و 6/639 مجلس (2/409) . دومي در سه بخش است يكي در ده و دومي در سيزده سوم در چهار فصل است سپس يك خاتمه ( حقوق ش 57 در مورخ 975 ص 5 فهرست - سپهسالار ش 5/6556 فهرست 3/21 - مجلس ش 4/640 فهرست 2/405)‌ . اينها جز دو آغاز و انجام خواجه طوسي است ، يكي روش اسماعيليان و در بيست فصل دومي در چهار فصل حيوان و نبات و معدن و متفرقات و نوادر وآغاز و انجام ابو الحير محمد تقي بن محمد فارسي در اسطرلاب و جز آغاز و انجام محمد احمدي (فيلمها 1/414) و آغاز و انجام گمنام ديگر ( فيلمها 1/420) . چند آغاز و انجام يا مبدء و معاد ديگر هم هست : از احمد سهرندي و محمد باقر شرف الدين لاهوري و محمد علي شكيب شيرازي و سيد موسي بن فضل الله همداني و سيد شريف گرگاني و گمنام و عزيز نسفي و عبدالرزاق كاشي . (ذريعه 1/35 - فهرست نسخه هاي فارسي 721 و 830 و 839 و 1014 - فهرست فيلمها 1/729) (محمد تقي دانش پژوه) بروش مشايي محض درست مانند هدايه خود او. درآن از مشايخ و حكماي اشراق و محيي الدين اعرابي ورئيس (ابن سينا)ياد شده است . چنين است فهرست مطلبهاي آن . قسمت اول در معرفت مبدا فصل اول در برهان واجب الوجود فصل دوم در توحيد واجب الوجود فصل سوم در تنزيه واجب الوجود فصل چهارم در اثبات معلول فصل پنجم در كثرت عقول فصل ششم در اثبات نفوس فلكي قسم دوم در معاد : فصل اول در معاد جسماني فصل دوم در بطلان تناسخ فصل سيم در بيان آنكه نفس فاسد نشود بعد از خرابي بدن فصل چهارم در معاد روحاني فصل پنجم در كرامات و معجزات و وحي و الهام (محمد تقي دانش پژوه) آغاز كتاب: شكر و سپاس و ستايش مر خداي را كه بر كشنده عقل و جان است و پديد آوردنده زمين و آسمان ]مجلس شورا 2/405[

ارسطو با معرفی سه شکل از قیاس اقترانی آغازگر مباحث پردامنه‌ای در این حوزه شده است. شکل چهارم بعدها به اشکال قیاس اقترانی اضافه شد. در سه قسم اول قیاس اقترانی اختلاف‌نظری دیده نمی‌شود بحث بر سر شکل چهارم قیاس و شرایط انتاج آن می‌باشد. در شکل چهارم قیاس سه اختلاف عمده دیده می‌شود: 1- جایگاه شکل چهار 2- شرایط انتاج 3- ضروب منتج. گروهی از متقدمان که منطق‌دانان قبل اثیر الدین ابهری را در بر می‌گیرد ( ابن صلاح همدانی تا افضل الدین خونجی) با شرایطی، پنج ضرب منتج را برای شکل چهار قائل‌اند و گروهی از متأخران که در برگیرنده برخی از منطق‌دانان بعد اثیر الدین ابهری می‌باشند با شرایط دیگری قائل به هشت ضرب منتج برای آن هستند. قابل ذکر است که اثیرالدین ابهری با شرایطی سه ضرب دیگر به ضروب منتج شکل چهار افزود و به مرور برخی منطق‌دانان(تفتازانی،حاج ملاهادی سبزواری و ..) بدون توجه به شرایط سه ضرب ارائه شده از سوی ابهری ، به‌طورکلی قائل به هشت ضرب منتج شدند.در این مجال به بررسی پیشینه شکل چهارم قیاس اقترانی و شرایط انتاج آن می‌پردازیم. ضمن اثبات درستی نظر متقدمان؛ به ریشه‌یابی نظر برخی از متأخرین پرداخته‌شده که مشخص می‌شود بدفهمی از عبارات اثیر الدین ابهری صورت گرفته و نظر وی در خصوص موجهات(مختلطات) به قیاس‌های غیرموجه(مطلقات) تسری داده‌شده است. در این پژوهش علاوه بر بیان روشن این خلط به چرایی این اشتباه نیز پرداخته شده است.

حمد و ثنا خداوند سبحان راست و سلام صلوات بر قطب عالم امکان محمدمصطفی (ص) و ائمه اطهار علیهم‌السلام باد. در امر انتخاب پایان‌نامه کارشناسی ارشد بر آن بودم تا موضوعی را برگزینم که از تکرار مکرارات و نوشتن‌های بی‌روح و کم فایده بدور باشد. پس از کمکهای فراوان اساتید و جستجو به این نتیجه رسیدم که کار تصحیح متون فلسفی تاریخ گذشته و ارائه آن به دوستداران بغایت نیکو و سودمند است . اهمیت و ضرورت احیای متون خطی که از مواریث علمی و فرهنگی این سرزمین به شمار می‌آیند انکار ناپذیر است . چرا که گذشته یک ملت و فرهنگ پرافتخار او چراغی است فراسوی آینده تا با اتکا بر عظمت و افتخار فرهنگی و ملی خود با اعتماد به نفس بیشتری راه تعالی و ترقی را بپیمایند. بیرون کشیدن شخصیتها و افکار نهفته در لابلای کتابها و متون تاریخی و شناساندن چهره‌ها و افکار و عظمت‌های پیشینیان به نسل امروز مهمترین راه برای مقابله با هجمه‌های عظیم علمی فرهنگی است که امروزه دامنگیر ایران اسلامی شده است . اثیرالدین‌مفضل‌بن‌عمر ابهری یکی از برجستگان علمی زمان خویش در قرن هفتم هجری و دارای آثار و تالیفات فراوانی در منطق، فلسفه، طبیعیات ، ریاضیات ، نجوم و هیئت است که شایستگی لازم را جهت توجه به وی و آثارش به همراه تتبع را داراست .

چکیده تصحیح آثار دانشمندان و متفکران قرون پیشین، از مهم ترین اقداماتی است که طی چند دهه ی گذشته بر آن اهتمام ویژه ای شده است؛ زیرا آثار خطی گنجینه ای پر بار از فرهنگ و تمدن هر ملتی هستند. رساله ی حاضر به تصحیح بخش های منطق(تقریر دوم) و الهیات کتاب «منتهی الأفکار فی إبانة الأسرار» اثیر الدین ابهری اختصاص دارد. ابهری از اندیشمندان برجسته ی قرن هفتم است که حدود سی رساله و کتاب در زمینه های منطق، فلسفه، ریاضیات و نجوم از او به یادگار مانده است. وی از جمله متفکران متعلق به مکتب مشاء و متأثر از آراء ابن سینا و فخر رازی است، اما تاثیر فخر به مراتب بیشتر از دیگران است. ابهری در دوره ی مغولان می زیست و تحت تاثیر حملات ویرانگر مغولان به سرزمین های موصل و روم جهت تعلیم و تعلّم رهسپار شد که ماحصل این امر تالیف چندین کتاب و پرورش شاگردان زیادی در زمینه های مختلف بود؛ با این حال از جزئیات زندگی وی اطلاعات دقیقی در دست نیست. «منتهی الأفکار فی ابانة الأسرار» مشتمل بر منطق، الهیات و طبیعیات است. بخش منطق این اثر، به دست خود ابهری تقریری دوباره یافته است و ما در تصحیح این رساله، تقریر دوم آن را مد نظر قرار دادیم. بررسی مقایسه ای و محتوایی اثر حاضر با دیگر آثار ابهری، و توجه به سبک خاص نویسندگی وی، صحت انتساب این رساله را به او تایید می کند. بخش الهیات از لحاظ محتوایی و گاه از لحاظ شکل و ساختار ظاهری با کتاب «کشف الحقایق»، و بخش منطق آن نیز بیشتر به کتاب های «دقائق الأفکار» و «عنوان الحق» شباهت دارد. در منطق وی طی پنج مقاله به مباحث متعددی اشاره دارد (عناوین مقالات پنج گانه از این قرار است: مفردات و ترکیب حدود؛ قضایا؛ احکام قضایا؛ قیاسات؛ مواد قیاس). رویکرد ابهری منطق نگاری دو بخشی است. توجه به تقسیم بندی چهارگانه ی قضیه ی حملیه و تحلیل خاص وی از قضایای متصله و منفصله و بحث موجهات از مهم ترین مباحث این بخش است. بخش الهیات نیز شامل شش مقصد است (عناوین مقاصد شش گانه بدین شرح است: امور عامه؛ جوهر و عرض؛ عاقل و معقول؛ واجب الوجود و صفات او؛ طریقه متکلمان در علوم الهی؛ احوال نفوس ناطقه). روش ابهری در طرح مسائل همانند روش سایر اندیشمندان قرن هفتم، به شیوه ی «قال... اقول»(قوله، قلنا) است. این روش در سایر آثار او مشهودتر است، ولی در این اثر (بویژه بخش منطق) سعی در بیانی منسجم از مسائل دارد. در تصحیح این رساله به علت تک نسخه ای بودن، سعی شده است از همه ی آثار وی استفاده شود، چرا که اندیشه های وی را باید در پرتو همه ی آثارش یافت. در بخش مقدمه با توجه به تاثیر پذیری ابهری از فخر رازی، به مقایسه ی برخی از آراء وی با فخر پرداختیم. توجه به آثار و اندیشه های ابهری می تواند در تبیین چگونگی انتقال دانش منطقی و فلسفی در طول تاریخ مؤثر باشد

کشف نوآوري‌هاي ابهري در حوزه متافيزيک و کلام و تعيين جايگاه تاريخي وي در اين دو ساحت، وابسته به سنخ‌شناسي مسائل فلسفي و کلامي در انديشه‌هاي اوست. بر اين ‌اساس در جستار پيش‌رو: 1. مسئله‌شناسي (ساخت و طراحي مسائل فلسفي و کلامي)؛ 2. تعيين جايگاه طرح مسائل؛ 3. شناخت رويکردهاي پذيرفته شده نزد ابهري و 4. سطح‌بندي آثار وي و همساني يا تحول آن‌ها، بررسي مي‌شود. برپايه يافته‌هاي اين جستار، آثار فلسفي ابهري را در سه سطح مي‌توان طبقه‌بندي کرد؛ آثار سطوح اول و دوم، بيشتر وام‌دار سنت رايج فلسفه‌نويسي به‌لحاظ محتوايي است، اما در آثار سطح سوم، مواجهه‌هاي انتقادي در برابر ديدگاه‌هاي نظام ارسطويي‌- سينوي و همچنين برخي ايده‌هاي فخررازي آشکار مي‌شود؛ هرچند اين زمينه‌هاي انتقادي، به طرح ايده‌هاي نوآورانه در حوزه متافيزيک نينجاميده است. پارادايم فکري ابهري، مشائي است؛ هرچند وي تمايلي به برخي ديدگاه‌هاي شيخ اشراق همانند تحليل ادراک و برخي مسائل نفس نشان مي‌دهد. وجودشناسي، مسائل مرتبط با واجب و بررسي شيوه‌هاي متکلمان، سه زمينه مهم آثار متافيزيکي ابهري است. ابهري در تک‌نگاشت کلامي خود، متأثر از مباني کلامي اشعري است؛ اما در بيشتر آثار فلسفي، با اختصاص يک بخش به نقد مباني و مسائل کلام اشعري، ازجمله: همساني وجودي ممکن و حادث، بازگشت‌پذيري معدوم، نقد موجب‌انگاري فلسفي و مسئله عقول و نفوس پرداخته است. ابهريِ فيلسوف را مي‌توان متفکري نقاد و نه طراح ايده‌هاي نوآورانه ناميد؛ هرچند نقش او در نگارش آثار آموزشي با رويکرد تنقيحي ارزشمند است.

اثیر الدین ابهری تنها منطق‌دان سینوی است که قیاس اقترانی شرطی را به طور کامل انکار می‌کند. او هم‌چنین نخستین منطق‌دان سینوی است که قاعده‌های عکس مستوی و عکس نقیض شرطی را نامطمئن دانسته و کنار می‌گذارد. در سال‌های ۱۹۶۸م. به بعد، هفت سده پس از ابهری، در منطق جدید نیز، دستگاه‌های استنتاجی تحت عنوان «منطق شرطی» پدید آمده است که قیاس شرطی و قاعده‌های عکس مستوی و عکس نقیض شرطی را انکار می‌کنند و کنار می‌گذارند. افزون بر شباهت‌های سلبی یاد شده، یک شباهت ایجابی میان ابهری و معاصران هست و آن اینکه هر دو گروه به قیاس استثنایی (وضع مقدم و رفع تالی) وفادارند. با بررسی و تجزیه و تحلیل دلایلی که این دو گروه بر انکار قیاس اقترانی شرطی می‌آورند، آشکار می‌شود که ریشۀ این انکارها به تفسیرهای تازه‌ای برمی‌گردد که ابهری و منطق‌دانان معاصر از شرطی لزومی ارائه کرده‌اند. از دیدگاه ابهری، شرطی لزومی کلی، «هرگاه مقدم آنگاه تالی»، به معنای این است که «در همۀ فرض‌هایی که ملازمۀ میان مقدم و تالی در آن فرض‌ها ممکن است، مقدم مستلزم تالی است». از دیدگاه نظریه‌پردازان منطق شرطی معاصر، گزارۀ شرطی «اگر مقدم آنگاه تالی» در زبان طبیعی در بسیاری از موارد به این معنی است که «با فرض ثابت بودن دیگر چیزها، مقدم مستلزم تالی است» یعنی «در فرض‌هایی که همه چیز مانند جهان واقعی است جز اینکه مقدم صادق شده است، تالی صادق است». تفسیر ابهری هرچند با تفسیر معاصران در پاره‌ای موارد متفاوت است در این نکته مشترک است که هر دو تفسیر، افزون بر فرض مقدم، اموری را فرض می‌گیرند که به نوعی به مقدم وابستگی دارد و این ریشۀ مشترک در انکار قیاس شرطی نزد هر دو گروه است.

اثیرالدین ابهری در دورۀ دوم پژوهش‌های منطقی خود که شامل چندین رساله و کتاب است تنها منطق‌دان سینوی است که یکی از دو مهم‌ترین نوآوری ابن‌سینا یعنی قیاس اقترانی شرطی را عقیم و نامعتبر اعلام کرده است. بیان ابهری و دلایل او برای عقیم بودن قیاس اقترانی شرطی در این رساله‌ها و کتاب‌ها متعدد است و ریشه در اقسام گوناگون شرطی متصل لزومی و شرایط صدق و تطورات و تحولات آنها در این رساله‌ها و کتاب‌ها دارد. مهم‌ترین دلیل ابهری در انکار قیاس اقترانی شرطی توجه به فرض‌های گوناگون است که در روند اثبات این قیاس‌ها باید به کار گرفته شود. در این مقاله، با بررسی اختلاف‌ها و تحولات یاد شده به تجزیه و تحلیل دلیل اصلی ابهری می‌پردازیم. گزارش دیدگاه‌های منطق‌دانان پسین دربارۀ مدعا و دلایل ابهری و نیز داوری نهایی میان همۀ آنها موضوعی است که پژوهش دیگری را می‌طلبد.