آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب ساعت ساز نابینا، اثری نوشته ی ریچارد داکنیز است که نخستین بار در سال 1986 به انتشار رسید. این اثر کلاسیک از داکینز، همچنان به عنوان کامل ترین شرح مدرن از مسئله تکامل در نظر گرفته می شود. ویلیام پِیلی، متخصص الهیات که در قرن هجدهم می زیست، استعاره ای معروف را به منظور توضیح خلقت موجودات ارائه کرد و آن را به کار یک ساعت ساز ماهر تشبیه نمود. داکینز در کتاب ساعت ساز نابینا از این استعاره به شکلی مبتکرانه استفاده می کند تا نشان دهد فرآیند پیچیده ی «انتخاب طبیعیِ داروینی»، ساز و کاری ناخودآگاه و خودکار دارد. داکینز بیان می کند که اگر انتخاب طبیعی را ساعت سازِ طبیعت فرض کنیم، باید آن را ساعت سازی نابینا در نظر بگیریم که بدون نگاه به عواقب و بدون هدفی خاص کارش را به انجام می رساند. داکینز با ارائه ی شرحی جذاب و قانع کننده از انتخاب طبیعی، نشان می دهد که موجودات زنده چگونه به تدریج و در طول زمان تغییر می کنند تا جهانی فوق العاده پیچیده، متنوع و حیرت انگیز را به وجود آورند.

کتاب ساعت ساز نابینا، اثری نوشته ی ریچارد داکنیز است که نخستین بار در سال 1986 به انتشار رسید. این اثر کلاسیک از داکینز، همچنان به عنوان کامل ترین شرح مدرن از مسئله تکامل در نظر گرفته می شود. ویلیام پِیلی، متخصص الهیات که در قرن هجدهم می زیست، استعاره ای معروف را به منظور توضیح خلقت موجودات ارائه کرد و آن را به کار یک ساعت ساز ماهر تشبیه نمود. داکینز در کتاب ساعت ساز نابینا از این استعاره به شکلی مبتکرانه استفاده می کند تا نشان دهد فرآیند پیچیده ی «انتخاب طبیعیِ داروینی»، ساز و کاری ناخودآگاه و خودکار دارد. داکینز بیان می کند که اگر انتخاب طبیعی را ساعت سازِ طبیعت فرض کنیم، باید آن را ساعت سازی نابینا در نظر بگیریم که بدون نگاه به عواقب و بدون هدفی خاص کارش را به انجام می رساند. داکینز با ارائه ی شرحی جذاب و قانع کننده از انتخاب طبیعی، نشان می دهد که موجودات زنده چگونه به تدریج و در طول زمان تغییر می کنند تا جهانی فوق العاده پیچیده، متنوع و حیرت انگیز را به وجود آورند.

امروزه مسئله کارآمدی دین از مهم‌ترین مباحث الهیاتی بوده و با توجه به اینکه فهم آن نیازمند مقدمات فلسفی و علمی پیچیده نیست، به‌آسانی می‌تواند عموم مردم را به خود مشغول کند؛ از این جهت، دستاویز ملحدان از جمله ریچارد داوکینز قرار گرفته است. در پی این رویکرد فایده‌انگارانه به دین، داوکینز در برخی از فصول کتاب توهم خدا به رابطۀ دین و اخلاق پرداخته؛ اما نه آن‌گونه که در مباحث رابطۀ دین و اخلاق مرسوم است؛ بلکه داوکینز بحث اخلاق و دین را از این جهت کنکاش می‌کند تا با نفی کارآمدی اخلاقی دین، انکار دین را نتیجه بگیرد. نه اینکه صرفاً بگوید که اخلاق جدای از دین است و دین می‌تواند در عرصه‌های دیگر، مانند مباحث اعتقادی، ورود کند؛ بلکه با بی‌فایده جلوه دادن دین، به حقانیت آن هجمه وارد می‌کند. داوکینز در نفی اخلاق دینی، بحث خود را به دو صورت مطرح می‌کند؛ ابتدا از نگاه علمی و تکاملی، اخلاق بشری را تبیین می‌کند و در مرحله بعد، اخلاق دینی را نقادی می‌کند و سپس، با اثبات اخلاق بشری و نفی اخلاق دینی با رویکردی عمل‌گرایانه نفی دین و خدا را نتیجه می‌گیرد. مقالۀ حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، فارغ از مباحث علمی و تکاملی وی ـ که در مقالات دیگر نقد شده است ـ به بررسی رویکرد عمل‌گرایانه او پرداخته و نتایج زیر به دست آمده است؛ 1. نشان دادن مغالطۀ داوکینز در رویکرد عمل‌گرایانۀ او. 2. ناقص بودن الگوی اخلاقی داوکینز. 3. نقد نگاه او به اخلاق دینی و تبیین الگوی عقلی شرعی از اخلاق دینی.

شبهۀ خدا به‌مثابۀ پندار که اخیراً توسط ریچارد داوکینز، زیست­شناس و رفتارشناس انگلیسی مطرح گردیده از شبهات بسیار مهم در عصر جدید است. بر پایۀ این شبهه اگرچه نمی­توان مشکل نامحتملی حیات را با سر انگشتان تصادف حل کرد، اما معنای این امر غلطیدن به دامن نظریۀ طراح هوشمند (که مورد حمایت الهی‌دانان است) نیست؛ زیرا برای تصادف، جایگزین مناسب­تری وجود دارد و آن چیزی جز نظریۀ انتخاب طبیعی نیست. در این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته است، کوشیده‌ایم ابتدا شبهۀ داوکینز و مبانی آن را به‌‌گونۀ منصفانه و با تکیه بر آثار خود او تبیین کنیم و سپس به نقد آن با تکیه بر آراء و اندیشۀ الهی‌دانان و فیلسوفان مسلمان بپردازیم. از منظر اندیشمندان مسلمان نه تنها مبانی دیدگاه داوکینز از استحکام لازم برخوردار نیست، بلکه هم­چنین برخی از مقدمات مورد استفاده در استدلال او نیز کارایی لازم را ندارد.

داوکینز پیشتاز الحادگرایی نوین با اعتقاد به ناسازگاری نظریه تکامل و خداباوری و در ضدیت با آفرینش‌گرایی معتقد است که پیدایش، تحول و تنوع حیات را بر اساس اصول نظریه تکامل می‌توان تبیین کرد پس نیازی به فرض یک خدای برتر، قدرتمند و پیچیده برای تبیین تغییرات نیست. وی با رد براهین سنتی وجود خدا و ارائه استدلال‌هایی در نامحتملی وجود خدا نیاز به موجود ماوراء طبیعی با عنوان خداوند را انکار کرده است. در این مقاله اشکالات ادعاهای او بیان می‌گردد. از جمله اشکالات وی در تحلیل خداباوری می­توان به سستی دلایل، برداشت‌ ناقص و نامتجانس از خداوند، نادرستی پیشفرض غیرعقلی بودنِ باور به خدا و مغالطه­های مکرر در تحلیل خداباوری اشاره کرد. داوکینز که از نظریه تکامل، رد وجود خدا و غایتمندی عالم را به دست آورده‌ منطقاً راهی خطا رفته است.

ریچارد داوکینز از نئوداروینیست‌های معاصر است که با نگرش زیست شناختی به مباحث الاهیاتی از جمله منشأ دین و کیفیت پیدایش آن ورود کرده است. داوکینز شناخت درستی از حقیقت دین نداشته و به شدت نسبت به آن بدبین است، و نگاهی یکسان‌انگارانه به تمامی ادیان دارد. به همین خاطر ضمن انکار فرابشری بودنِ دین، سعی‌کرده است با تکیه به مبانی مادی‌گرایانه و تکامل‌گرایانه، مراحل پیدایش دین را تبیین کند. وی مراحل سه‌گانه‌ی «ژنتیکی»، «ممتیکی» و «سازماندهی» را برای پیدایش و تکوّن دین ترسیم کرده است. داوکینز اصل میل به دین در درون انسان را حاصل انحراف و کج‌روی در مراحل تکامل ژنتیکی بشر معرفی می‌کند که در ادامه از سوی انسان جهت‌دهی شده است. عدم شناخت داوکینز از دین و انسان، و همچنین مبانی نادرست معرفتی، و اتخاذ روش اشتباه در تحقیق و تبیین مسئله‌ی دین منجر به این دیدگاه شده است. پژوهه پیش رو ضمن استخراج اندیشه‌های ریچارد داوکینز در خصوص منشأ دین به روش کتابخانه‌ای، آن را به بوته نقد گذاشته است.

نقد و بررسی مبانی فکری ریچارد داوکینز رفتارشناس و زیست‏شناس مشهور انگلیسی، در کتاب معروف خود، «پندار خدا»، شالوده اصلی این پژوهش است. خردگرایی، علم‏گرایی، طبیعت‏گرایی، انسان‏گرایی و تکامل‏گرایی الحادی را می‏توان از مبانی فکری او نام برد. اثبات و معرفی خدا و تبیین آموزه‏های توحیدی دین اسلام، با توجه به آثار و کارکردهای خداباوری صحیح، نقد این مبانی با رویکرد قرآنی و روایی را ضروری می‏سازد. نقد مبانی الحاد، با هدف آشنایی با ریشه‏ها و چالشهای فکری داوکینز و ملحدان همفکر او و تقویت خداباوری و خداشناسى به عنوان زیربناى ارزشهاى اعتقادى، اخلاقى و عملى جامعه و... صورت می‏گیرد. با نظر به اینکه این کتابِ الحادی و مبانی فکریِ مؤلف آن، تا بحال بر اساس آموزه‏های قرآنی و روایی مورد بررسی و نقد قرار نگرفته است، تحلیل و نقد آن به عنوان پژوهشی نو و جدید در این عرصه به شمار می‏رود.

ریچارد داوکینز با رویکرد الحادی به تبیین تکاملیِ منشأ دین پرداخته است. وی در این راستا از فرضیه «دین به مثابه یک امر فرعی» و همچنین فرضیه «مم» سود جسته است. در مقابل آلیستر مک‌گراث به نقد رویکرد الحادی وی پرداخته و ادله وی را عمیقا ناکافی و ناموجه می‌داند. به نظر مک‌گراث تبیینِ صرفا زیست‌شناختی از منشأ دین، نادرست بوده و ناشی از خلط میان تکامل زیستی و تکامل فرهنگی است. ناسازواری، فقدان دلیل، سوگیری شناختی، عدم تمایز میان گزاره های دین، عدم مشابهت میان ژن و مم از جمله اشکالات وی به دو فرضیه مزبور است. مسأله تحقیق پیش‌رو آن است که تقابل این دو رویکرد را به تصویر کشد و به سنجش گذارد. در این ارزیابی به لحاظ گردآوری از روش کتابخانه‌ای – اسنادی و به لحاظ مقام داوری از روش تحلیلی سود جسته‌ایم. دستاورد تحقیق نشان می‌دهد که اگر چه در مجموع، اشکالات مک‌گراث، مفید و اثر بخش است؛ اما در برخی موارد، تبیین کافی و جامعی از سوی وی صورت نپذیرفته است.